ερευνά και γράφει ο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης
Ένας από τους διαπρεπείς ξένους επιστήμονες και περιηγητές που ανέπτυξαν σημαντική πολιτισμική, επιστημονική δραστηριότητα και προσέφεραν διοικητικό έργο στο νεοσύστατο Ελληνικό κρατίδιο, το οποίο διαμορφώθηκε (1830) μετά τον Εθνικό Αγώνα της Ανεξαρτησίας, ήταν αναμφίβολα ο Γερμανός φιλόλογος και αρχαιολόγος Ludwig Ross (Λουδοβίκος Ροσς, όπως ο ίδιος έγραφε το επώνυμο του στα Ελληνικά).
Ο Ludwig Ross, πρωτότοκος γιoς του γεωργού Colin Ross, ο οποίος ήταν Σκωτσέζικης καταγωγής, γεννήθηκε στις 22 Ιουλίου 1806 στο κτήμα Altekoppel Bornhöved, που σήμερα ανήκει στο κρατίδιο της Γερμανικής Ομοσπονδίας Schleswig Holstein (τότε ανήκε στα εδάφη της Δανίας) .
Το γενεαλογικό δένδρο της οικογένειας Ross ανάγεται στις αρχές του 12. αιώνα. Ένας μάλιστα διάσημος πρόγονος της οικογένειας ήταν ο Robert de Ross, ιππότης των Ναϊτών, ο οποίος διακρίθηκε στην εποχή των Σταυροφοριών, αφού κατέσβεσε την πυρκαγιά ενός ναού και βοήθησε μια ομάδα χριστιανών, που την απειλούσαν Σαρακηνοί .
Ο πατέρας του Cοlin, μετά την παρακολούθηση των μαθημάτων της Πρωτοβάθμιας Εκπαίδευσης, έστειλε τον μικρό Λουδοβίκο των 12 χρόνων στο Γυμνάσιο του Κιέλου, στο οποίο φοίτησε από το 1818 έως το 1822. Εκεί διδάχθηκε Αρχαία Ελληνικά, Λατινικά και Εβραϊκά, αλλά και Γερμανικά, Θρησκευτικά, Ιστορία, Γεωγραφία, Φυσικές Επιστήμες και Μαθηματικά. Στις 19 Ιουλίου 1822 ο διευθυντής τού εξέδωσε το εξαιρετικό ενδεικτικό του και του πρότεινε να επισκεφθεί ανώτερο Σχολείο, γράφοντας τα εξής:
«Ο μέχρι τώρα μαθητής μας Ludwig Ross φοίτησε στο εδώ σχολείο περίπου τέσσερα χρόνια και μάλιστα με μια επαινετή επιμέλεια, με αξιοσύστατη πειθαρχία και καλοήθη συμπεριφορά. Σύμφωνα με τις σχολικές του γνώσεις, τις οποίες απέκτησε εδώ, με τη βοήθεια του πολύ καλού πνευματικού του ταλέντου, θα μπορούσε στη συνέχεια να φοιτήσει στην πρώτη τάξη του Εκπαιδευτηρίου αυτού. Με ευχαρίστηση δηλώνω αυτό και εύχομαι ακόμη στον καλό νεανία όλα να πάνε καλά για μια ευτυχή και έντιμη αποπεράτωση της σχολικής του σταδιοδρομίας, που έχει αρχίσει αξιέπαινα.
[Κίελο, την 19. Ιουνίου 1822. J.B. Frise, διευθυντής του Σχολείου]» .
Στον έφηβο Λουδοβίκο άρεσαν τα ταξίδια στις κοντινές πόλεις. Έτσι στις θερινές διακοπές, που είχαν διάρκεια μόνο 14 ημερών, ταξίδευε με τα πόδια ή στο Wellingbüttel, όπου πήγαινε για να δει τον θείο του Hercules. Τα ταξίδια αυτά διεύρυναν τον πνευματικό του ορίζοντα και κρατούσε πάντα ταξιδιωτικό ημερολόγιο. Όλα αυτά, όπως εύστοχα παρατήρησε ο Carl Ritter, δείχνουν προκαταβολικά τον μετέπειτα «μάστορα στην παρατήρηση κάτω από τον Ελληνικό ουρανό» .
Στις 24 Οκτωβρίου 1825 γράφτηκε στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου του Κιέλου, απ’ όπου πήρε το πτυχίο του το 1829. Τον Μάιο του 1829 ανακηρύχθηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής με θέμα «Οι ‘‘Σφήκες’’ του Αριστοφάνη». Σπούδασε επίσης Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο της Λιψίας και ολοκλήρωσε τις ανθρωπιστικές του σπουδές στο Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης .
Ο Ross ήλθε για πρώτη φορά στην Ελλάδα στις 22 Ιουλίου 1832, σε ηλικία 26 ετών, με την ιδιότητα του υποτρόφου του βασιλιά της Δανίας Φρειδερίκου Στ΄, για να μελετήσει την Τοπογραφία, τα αρχαία μνημεία και τις επιγραφές. Έτσι, με ιδιαίτερη αρχαιολογική προσοχή, που εξελίσσεται σε πάθος, αρχίζει τις ανασκαφές, στις οποίες αποδίδει μεγάλη σημασία, αφού πιστεύει ότι διευρύνουν τις γνώσεις για την Ελληνική αρχαιότητα. Το 1833 διορίσθηκε Έφορος Αρχαιοτήτων Αιγαίου και κατόπιν Έφορος Αρχαιοτήτων Αθηνών μέχρι το 1836 που παραιτήθηκε .
Με την ίδρυση (1837) του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Ross διορίσθηκε από τον Όθωνα πρώτος καθηγητής της Αρχαιολογίας και συγχρόνως έγινε και μέλος της Συγκλήτου. Στο νεοσύστατο Οθώνειο Πανεπιστήμιο εδίδαξε μέχρι το 1843, που απολύθηκε, με βάση τις επαναστατικές αποφάσεις για την απαγόρευση συμμετοχής ξένων σε δημόσια αξιώματα .
Το 1845 ο Ross έφυγε από την Ελλάδα και γύρισε στη Γερμανία, όπου έγινε καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Χάλλης. Εκεί εδίδαξε μέχρι το 1859, που έδωσε τέλος στη ζωή του, εξαιτίας της ταλαιπωρίας του από επώδυνη ασθένεια. Ήταν μόνο 53 ετών !
Το έργο του είναι πολυσήμαντο και διδακτικό. Ως αρχαιολόγος εργάσθηκε με σθένος και πάθος και η πολυποίκιλη δραστηριότητά του είχε εξαιρετική επιτυχία αφού συνετέλεσε στην αποκάλυψη, συντήρηση και αναστήλωση αρχαίων μνημείων. Ανέδειξε επίσης αρχαιότητες του Ελληνικού Αρχιπελάγους και πραγματοποίησε αναστηλωτικά έργα στην Ακρόπολη των Αθηνών .
Συνέγραψε πολλά φιλολογικά, αρχαιολογικά και περιηγητικά βιβλία, τα οποία μέχρι σήμερα έχουν την αξία τους.
Τον Οκτώβριο του 2002 το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο Αθηνών, συνδιοργάνωσαν Διεθνές Συνέδριο με θέμα «Ο Λουδοβίκος Ross στην Ελλάδα 1833-1843», όπου γνωστοί Έλληνες και Γερμανοί ειδικοί εξέτασαν πλευρές της πολυσχιδούς προσωπικότητάς του και ανέλυσαν πτυχές του έργου του . Τα κείμενα των ανακοινώσεων δημοσιεύτηκαν κατόπιν σε έναν προσεγμένο τόμο, που εκδόθηκε το 2005 και επιμελήθηκαν οι Hans Rupprecht Gοette και Όλγα Παλαγγιά .
Ποιά σχέση όμως μπορεί να έχει ο μεγάλος αυτός επιστήμονας με την ακριτική Κάρπαθο και τον πλούσιο λαϊκό πολιτισμό της; Σ’ αυτό το ερώτημα θα επιχειρήσω να δώσω απαντήσεις στη συνέχεια.
Όπως ήδη ανέφερα παραπάνω, ο Ross από την εφηβική του ηλικία ενδιαφερόταν για τα ταξίδια σε κοντινές πόλεις της Γερμανίας, όπου πήγαινε πεζός από τον τόπο διαμονής του. Τα μικρά αυτά ταξίδια και οι ημερολογιακές σημειώσεις που κρατούσε από τότε, τον επηρέασαν και στο μεγάλο ταξίδι του στην Ελλάδα. Έτσι, άρχισε να ταξιδεύει σε Ελληνικούς τόπους και κυρίως σε νησιά του Ελληνικού Αρχιπελάγους, με αποτέλεσμα την έκδοση δύο σημαντικών περιηγητικών βιβλίων του με κοινό τίτλο «Ταξίδια στα Ελληνικά νησιά του Αιγαίου πελάγους» (σε Γερμανική γλώσσα) .
Στα βιβλία αυτά, που εκδόθηκαν το 1840 και 1845, αντίστοιχα, δημοσιεύονται, με μορφή επιστολών προς τον φίλο του καθηγητή της Αρχαιολογίας και διευθυντή του Βασιλικού Πρωσσικού Μουσείου του Βερολίνου E. Gerhard (1795-1867), ειδήσεις και πληροφορίες για αρχαιολογικά μνημεία και ευρήματα, λαογραφικά θέματα, περιηγητικές εντυπώσεις και εμπειρίες, περιγραφές από τη νησιωτική καθημερινότητα και διατυπώνονται συναφή σχόλια και παρατηρήσεις.
Στο δεύτερο βιβλίο του (1845) αναφέρεται και στο ταξίδι του στην Κάρπαθο, όπου έφθασε στις 16 Σεπτεμβρίου 1843 με το ιστιοφόρο του, προερχόμενος από την Κάσο. Τώρα αρχίζει η περιήγησή του στο νησί, με πρώτο σταθμό το χωριό Αρκάσα (αρχαία Αρκεσίνη). Τον συνοδεύει ο Κασιώτης προξενικός πράκτορας της Ελλάδας Μαυρής . Η Κάρπαθος είναι βέβαια τουρκοκρατούμενη και ο Ross δεν παραλείπει να σημειώσει ότι ο Τούρκος διοικητής, που είναι και δικαστής συγχρόνως, διαμένει στη Ρόδο και αμείβεται από την Τουρκική κυβέρνηση.
Στην Κάρπαθο έρχεται όταν χρειάζεται, όπου παραμένει από μια έως τρεις εβδομάδες, ανάλογα με τις υποθέσεις που πρέπει να διαχειρισθεί . Ο Ross θεωρεί τον εαυτό του πρώτο περιηγητή της Καρπάθουκαι παρατηρεί ότι το νησί στην αρχαία εποχή δεν ήταν ασήμαντο, αφού είχε τέσσερις πόλεις και έδωσε το όνομά του σε μια εκτεταμένη θαλάσσια περιοχή (Καρπάθιο πέλαγος. Πρβλ. και την παρατήρηση του αρχαίου γεωγράφου Στράβωνος: «η δε Κάρπαθος όνομα είχεν αξιόλογον, αφού και τω πελάγει τούνομα εγένετο») .
Ο Ross, μετά την Αρκάσα, διέσχισε έφιππος λοξά το νησί και κατευθύνθηκε προς το Ποσεί (Ποσείδιον, τα σημερινά Πηγάδια), προτρέποντας, παράλληλα, το ιστιοφόρο του να πλεύσει προς τα εκεί. Λόγω των ισχυρών ανέμων, όμως, που έπνεαν στην περιοχή, ο καπετάνιος δεν τα κατάφερε, με αποτέλεσμα το πλοίο να αγκυροβολήσει στους Αγίους Αποστόλους (σημερινή Αμμοωπή).
Ο Γερμανός περιηγητής συνέχισε το ταξίδι του στη στεριά και έφτασε στην εξοχική περιοχή Κάτω-(Γ)ύροι, προσπέρασε τις Μενετές και έφθασε στα Πηγάδια. Απ’ εκεί επισκέφθηκε το Απέρι, χωριό με δένδρα και κήπους, όπως παρατηρεί .
Επισκέφθηκε κατόπιν τη Βωλάδα και στη συνέχεια, ξεκινώντας έφιππος από το Απέρι, διέσχισε τη βαθιά χαράδρα, που σχηματίζεται από τις πλαγιές του όρους Χώμαλη και έφθασε στις Μενετές.
Λόγω των θαλάσσιων δυσμενών καιρικών συνθηκών, δεν μπόρεσε να επισκεφθεί τα χωριά της βόρειας ζώνης Σπόα, Μεσοχώρι και Όλυμπο και το νησί Σαρία, παρά την εκφρασμένη επιθυμία του. Αναφερόμενος στην Όλυμπο μεταφέρει πληροφορίες που πήρε από Καρπαθίους, ότι το χωριό αυτό έχει 250 σπίτια, το ομιλούμενο ιδίωμα είναι αρχαιοπρεπές και τα τραγούδια των Ολυμπιτών πολύ ποιητικά, με αποτέλεσμα να συγκινούν τους ακροατές τους. Για το Διαφάνι γράφει ότι θεωρείται ένα καλό αραξοβόλι, ενώ το Τρίστομο γνωρίζει ότι είναι υπήνεμο λιμάνι .
Ο Ross δεν μπόρεσε επίσης να επισκεφθεί και τα χωριά Πυλές και το Όθος, που ανήκουν στη νότια ζώνη της Καρπάθου. Άλλωστε είναι εποχή που δεν υπήρχαν δρόμοι και οδηγοί, τα μονοπάτια δύσβατα και ο διαθέσιμος χρόνος του επισκέπτη θα είχε συγκεκριμένη διάρκεια.
Όπως είναι αυτονόητο, ο αρχαιολόγος Ross ενδιαφέρθηκε προπάντων για τα αρχαία μνημεία της Καρπάθου, για τα οποία έδωσε σημαντικές πληροφορίες.
Οι αρχαιολογικές ειδήσεις όμως και οι χρησιμότατες συναφείς επισημάνσεις και παρατηρήσεις του δεν αποτελούν θέμα της ανακοίνωσης αυτής. Προηγούμενοι ερευνητές, μεταξύ των οποίων ο θεμελιωτής της Καρπαθιακής Ιστορίας και Λαογραφίας Μιχαήλ Μιχαηλίδης-Νουάρος (1877-1954) και ο καθηγητής Νικόλαος Μουτσόπουλος, έχουν μεταφράσει (ο πρώτος) και αξιοποιήσει (ο δεύτερος) μέρος των ταξιδιωτικών εντυπώσεών του που σχετίζονται με την Αρχαιολογία και Τοπογραφία του νησιού.
Η δική μου ανακοίνωση έχει σκοπό να αναδείξει τα λαογραφικά θέματα, που πρόσεξε και παρουσίασε στο περιηγητικό έργο του, να δώσει ορισμένες διευκρινίσεις και να κάνει τις απαραίτητες συμπληρώσεις σε προηγούμενες αναφορές.
Ο Λουδοβίκος Ross έφθασε στις Μενετές στις 19 Σεπτεμβρίου 1843 με το παλαιό ημερολόγιο, προερχόμενος από το Απέρι. Διέσχισε έφιππος μονοπάτια και χαράδρες και από το Κούρι και την περιοχή Λάι (σημερινά τοπωνύμια), υποθέτω, αντίκρισε, όπως γράφει, τις Μενετές, «μεγάλο χωριό με 250 σπίτια». Εδώ φιλοξενήθηκε στο σπίτι ενός ιερέα (από την Κάσο), όπου συνάντησε, όπως τον χαρακτηρίζει, «έναν υπέροχο ηλικιωμένο άνδρα», ο οποίος του ανακοίνωσε τρία Καρπαθιακά δημοτικά τραγούδια .
Τα τραγούδια αυτά είναι 1) «Η άπιστη γυναίκα», 2) «Ο ερχομός του αγαπητικού» και 3) «Ο βοσκός και οι ανεράιδες».
Τα σχετικά κείμενα (διατηρώ την ορθογραφία του καταγραφέα) έχουν ως εξής:
- «Γυναικίστικον
Τρία πράγματα μἀρέσασιν εις τον απάνω κόσμον.
Το κάτεργον ’που περ’πατεί και τἄλογον τα τρέχει,
Τα δυ’ αδελφάκια τά καλά σαν είν’ αγαπημένα.
Μα ’θέλησεν ο πειρασμός για να τους επειράξη,
5. Κη αγάπησεν ο δεύτερος του πρώτου την γυναίκα.
«Αν μἀγαπάς, κουνιάδα, μιάν, ’γώ σἀγαπώ τριάντα».
— Τον αδελφόν σου σκότωσε, γυναίκα να με πάρεις.—
«Ίντ’ αφορμήν να του ευρώ για να τον εσκοτώσω;»
— Επούρι ο θιός και σας έδωσεν αμπέλια και χωράφια.
10. Κάμε τα να μοιράσητε τἀμπελοχώραφά σας.
Κη όπου μηλιά και κυδωνιά, να παίρνης ιδικήν σου.
Κή όπ’ αχλαδιά και χαρουπιά, να δίνης τἀδελφού σου.
Κη εκείνος είν’ ἀγαθυμός και θέ να σουμιλήση.
Έβγαλε το σπαθάκιν σου να κόψης την κεφαλήν του» .
Το πρώτο τραγούδι είναι ελλειπτικό (αποτελείται από 14 στίχους), τιτλοφορείται από τον Ross «Γυναικίστικον», ίσως γιατί το κύριο πρόσωπο του θέματος είναι γυναίκα και η πλοκή προσιδιάζει (;) στον χαρακτήρα της.
Ο Μιχαηλίδης-Νουάρος, σχολιάζοντας το κείμενο που δημοσιεύει ο Ross, σημειώνει ότι πρόκειται για τραγούδι της Ολύμπου , αλλά υπογραμμίζω εδώ ότι είναι γνωστό και στις Μενετές. Μάλιστα πανομοιότυπες σχεδόν παραλλαγές εδημοσίευσε παλαιότερα και ο Γεώργιος Γεωργίου (1910-1975) από την προφορική παράδοση .
Ο Μιχαηλίδης-Νουάρος, εξ άλλου, δεν παραθέτει το κείμενο του Ross, αλλά παραπέμπει στο βιβλίο του για τα δημοτικά τραγούδια, όπου δημοσιεύεται πληρέστερη παραλλαγή .
Το τραγούδι αυτό, που συνέλεξε ο Γερμανός περιηγητής και οι νεώτερες παραλλαγές του, είναι η γνωστή παραλογή «Τ’ αγαπημένα αδέλφια και η άπιστη γυναίκα», η οποία δημοσιεύεται στις γνωστές Ελληνικές Συλλογές δημοτικών τραγουδιών. Βασικό θέμα η άπιστη σύζυγος, που αγαπάει τον αδελφό του άνδρα της και τον προτρέπει να βρει αφορμή το μοίρασμα της περιουσίας, να σκοτώσει τον αδελφό και κατόπιν να τη νυμφευθεί .
- «Ο ε ρ χ ο μ ό ς τ ο υ α γ α π η τ ι κ ο ύ.
(Karpathos; zum dreiβigsten Briefe.)
Πίνω το, μάνα, το κρασίν, πίνω το να μεθύσω.
Με δέρνει νύχτα και αυγή ’σ της αγαπώ την πόρτα(ν).
«Άνοιξε, πόρτα της ξανθής, πόρτα της μαυρομμάτας!»
— Ποιός είσ’ εσύ και πώς σε λέν, και θα σ’ ανοίξω νάμβης; —
- Εγώμαι που σου τάστειλα τα μήλα στο μαντίλιν,
Τα μήλα , τα βερίκουκα και το γλυκό(ν) σταφύλι.
— Αυτά, ξένε μου, ’ξεύρεις τα, κη η γειτονιά σου τά πε.
— Πέ μου σημάδια της αυλής και να σ’ ανοίξω νάμβης. –
«Έχεις μηλιά στην πόρτα σου και κλήμα στην αυλή σου.
10. Κάμνει σταφύλιν τρασακί και το κρασίν μοσκάτον,
Κη όποιος το πιη, μαραίνεται και πάλιν εζητά το.»
— Αυτά, ξένε μου, ’ξεύρεις τα, κη η γειτονιά σου τάπε.
’Πέ μου σημάδια του σπιτιού και να σ’ ανοίξω νάμβης. –
«Χρυσή κανδήλα κρέμαται στην μέσην του σπιτιού σου.
15. Χωρίς βαστάδιν κρέμαται, χωρίς φυτήλι ανάφτει,
Και φέγγει σου και γδύνεσαι και πέφτεις και κοιμάσαι.»
— Αυτά, ξένε μου, ’ξεύρεις τα, κη η γειτονιά σου τάπε.
’Πέ μου σημάδια του κορμιού και να σανοίξω νάμβης. –
«Έχεις εληά στο μάγουλο και ’ληά στην αμασχάλην,
20. Κη ανάμεσα στα δυό βυζιά τάστρη και το φεγγάριν.»
— Σύρετε, σκλάβαις, ανοίξετε του ξένου νάμβη μέσα,
Κη εσείς, οι βάγιαις, στρώσετε την νυμφικειάν μου κλίνην. –
Τρία κρεβάτια ’τζάκισεν ώστε να χαράξη η μέρα,
Και άλλα τριά ετζάκισεν ώστε να βγει ο ήλιος.
25. «Χριστέ μ’, μη κράξη ο πετεινός και μη χαράξη η μέρα,
για τέχω στην αγκάλην μου μιάν άσπρην περιστέρα.»
Το δεύτερο τραγούδι ως κείμενο είναι εκτενέστερο. Συγκροτείται από 26 στίχους και έχει τίτλο « Ο ερχομός του αγαπητικού». Πρόκειται ασφαλώς για την πασίγνωστη επίσης παραλογή «Ο γυρισμός του ξενιτεμένου», που έχει ως θέμα την αναγνώριση του επανερχόμενου συζύγου μετά από πολύχρονη απουσία σε άλλους τόπους και είναι η πρώτη καταγραφή στην Κάρπαθο. Η σύζυγος περιμένει στωικά για μεγάλο χρονικό διάστημα την επιστροφή του άντρα της, αλλά τον υποβάλλει, με σχετικά ερωτήματα, σε δοκιμασίες αναγνώρισης .
Ο καθηγητής Ι. Θ. Κακριδής (1901-1992), που ερεύνησε διεξοδικά το θέμα αυτό, σε σχέση με την αναγνώριση Οδυσσέα – Πηνελόπης στην Ομηρική Οδύσσεια, κατέληξε στο πολύ ενδιαφέρον συμπέρασμα, ότι οι σχετικές ομοιότητες δεν σημαίνουν ότι το τραγούδι πήρε το θέμα από τον Όμηρο, αλλ’ ότι τραγούδι και Ομηρικό κείμενο έχουν το ίδιο μοτίβο του αναγνωρισμού, που είναι λαϊκό και προομηρικό .
- « Ο βοσκός και η ανεράδες
Εννιά χιλιάδες πρόβατα, εννιά ’δελφοί τα βλέπουν.
Οι πέντε ’πάαιναν για φιλί, οι τρείς για την αγάπην.
Μόνο ο Γιάννης ’πόμεινεν στην μέσην των προβάτων.
Τα κυβερνάει τά πρόβατα και βλέπει το κοπάδιν.
5. Πάντα του λέει η μάνα του, πάντα παράγγελέ του.
«Βλέπε σύ, Γιάννη, βλέπε σύ, σου λέγω, Καλογιάννη,
Σε μονοδένδριν μη αναίβης, στους κάμπους μη καταίβης,
Και στον απάνω ποταμόν μη παίξης το περνιαύλι,
Κη έρθουν και μονομαζευθούν του ποταμού ’νεράδες».
10. Κη κείνος δεν αυκράσθηκε της μάνας του τα λόγια.
Σε μονοδένδριν ανέβηκε, στους κάμπους εκατέβη,
Και στον απάνω ποταμόν έπαιξε το περνιαύλι.
Κη εκεί ήρθαν και μαζεύθηκαν του ποταμ’ ανεράδες.
«Παίξε το, Γιάννη, παίξε το, παίξε το περνιαύλι.
15. Θέλεις λογάριν; Έπαρε. Θέλεις μαργαριτάριν;
Θέλεις την κάλλια του χορού, την πλι’ ώμορφην του
[του κόσμου;»
Το τρίτο τραγούδι που παραθέτει ο Ross, αποτελείται από 20 στίχους και τιτλοφορείται «Ο βοσκός και οι ανεράδες» [νεράιδες]. Ανήκει και αυτό στην κατηγορία των παραλογών, που έχουν ως θέμα τους τη σχέση ανθρώπων με δαιμονικά όντα (π.χ. Γιάννης και λάμια, Ο βοσκός και η νεράιδα) . Τα τραγούδια αυτά σχετίζονται με τις γνωστές πανάρχαιες λαϊκές δοξασίες, σύμφωνα με τις οποίες ορισμένες ώρες του εικοσιτετραώρου και σε συγκεκριμένα σημεία (πηγές, μονοδέντρια, στραυροδρόμια κ.λπ.) παρουσιάζονται δαιμονικά όντα (νεράιδες, λάμιες, στοιχειά), που μπορούν να προξενήσουν κακό στον άνθρωπο .
Την παραλλαγή του τραγουδιού αυτού που δημοσιεύει ο Ross, δεν αποθησαυρίζει ο Μ. Γ. Μιχαηλίδης – Νουάρος, ενώ ο Μανόλης Μακρής, στο πολύτιμο βιβλίο του για τα δημοτικά τραγούδια της Ολύμπου Καρπάθου , την παραθέτει από τη Συλλογή Passow . Ο Μακρής παρατηρεί σωστά ότι ο Ross έκανε γλωσσικές επεμβάσεις στο κείμενο, με αποτέλεσμα να υπάρχουν προβληματικοί στίχοι . Παρά ταύτα ο Ross διέσωσε μία ενδιαφέρουσα παραλλαγή από την Κάρπαθο του συγκεκριμένου τραγουδιού.
Και τα τρία τραγούδια της συλλογής του Ross, περιέλαβε κατόπιν ο Arnoldus Passow (1829-1870) .
* * *
Κατά την παραμονή του στις Μενετές άκουσε επίσης την παροιμία
«Όπου ακούσεις Μαριά και Γιάννη,
βάλε ψάρια στο τηγάνι»,
την οποία συσχετίζει με τη μεγάλη γιορτή του Γενεσίου της Θεοτόκου (20 Σεπτεμβρίου, κατά το παλαιό ημερολόγιο, 8 κατά το σημερινό, Μαρία το όνομα, και την αντίστοιχη του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου (29 Αυγούστου με το τηρούμενο ημερολόγιο). Η επιπλέον ημέρα της παραμονής του στις Μενετές ήταν Τετάρτη και ως τέτοια ήταν ημέρα νηστείας, αλλά παρά ταύτα έτρωγαν ψάρια στο σπίτι του παπα-Δημήτρη, όπου φιλοξενήθηκε την επόμενη μέρα.
Σε άλλα σημεία του περιηγητικού του κειμένου, ο Ross αναφέρει ότι οι άνδρες κάτοικοι της Καρπάθου είναι ξυλουργοί, αλλά μεταναστεύουν και ως μαραγκοί, ναυτικοί και κτίστες σε ξένα μέρη. Πολλοί από αυτούς εργάζονται στην Αθήνα.
Ο Ross κάνει επίσης λόγο και για τα σπίτια της Καρπάθου δίνοντας μια σύντομη περιγραφή τους. Τον εντυπωσιάζουν τα πολύχρωμα πιάτα, αλλά και οι μεγάλες στρογγυλές γαβάθες, που κρέμονται στους τοίχους. Δίνει επίσης την ενδιαφέρουσα ενδυματολογική είδηση, ότι οι Καρπαθιές φορούσαν τότε πλατιές και μακριές βράκες.
Από τα έθιμα του νησιού αναφέρει, χωρίς να το προσδιορίζει ονομαστικά, το κληρονομικό έθιμο του κανακάρη και της κανακαράς, σύμφωνα με το οποίο η πρώτη κόρη που θα γεννηθεί, κληρονομεί όλη την περιουσία της μητέρας της και το ίδιο συμβαίνει για τον πρώτο γιο, ο οποίος κληρονομεί τα περιουσιακά στοιχεία του πατέρα του. Τα μικρότερα παιδιά, όπως σημειώνει, μπορούν να πάρουν χρήματα από τον πατέρα ή οτιδήποτε άλλο αποκτήσει εκείνος στη ζωή του. Αν πάλι οι δύο σύζυγοι είναι άτεκνοι, κληρονομούνται από τους κοντινούς συγγενείς τους, αντίστοιχα .
Ο Ross αναφέρει ακόμη και τη σχετική παράδοση για τον τάφο του Διγενή και της γυναίκας του, που είναι λαξευμένοι σαρκοφάγοι στον αγροτικό δρόμο Απερίου-Μενετών (σημερινή περιοχή Κούρι). Εδώ, σημειώνει, ετάφη ένας ανδρειωμένος άνδρας . Την παράδοση αυτή περιέλαβε στο μνημειώδες έργο του «Παραδόσεις» και ο θεμελιωτής της Ελληνικής Λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης (1852-1921) .
***
Συμπερασματικά, θα ήθελα να παρατηρήσω τα εξής:
1. Ο Λουδοβίκος Ross ανήκει στον κύκλο των φιλελλήνων εκείνων, που βοήθησαν αποτελεσματικά στην οργάνωση του μικρού νεοσύστατου Ελληνικού κράτους.
2. Το πλούσιο συγγραφικό του έργο είναι χρησιμότατο και διδακτικό για την έρευνα των αρχαίων μνημείων και την ιστορία του Νέου Ελληνισμού, αφού αναφέρεται και στη σύγχρονή του Ελληνική καθημερινότητα.
3. Τα περιηγητικά του δημοσιεύματα αναδεικνύουν όψεις της καθημερινής και κοινωνικής ζωής από διάφορα μέρη της Ελλάδας, όπου συνόδευε τους βασιλείς Όθωνα και Αμαλία, αλλά και των νησιών του Αρχιπελάγους, που επισκέφθηκε με ιστιοφόρο της εποχής.
4. Η επίσκεψή του στην Κάρπαθο τον Σεπτέμβριο του 1843 είναι άξια ιδιαίτερης μνείας. Και αυτό γιατί είναι ο πρώτος ξένος περιηγητής, που στο σύντομο χρονικό διάστημα της παραμονής του στο νησί, συνετέλεσε στην ανάδειξη αρχαιολογικών ευρημάτων, επρόσεξε τη μουσική παράδοση, συνέλεξε πρωτογενές λαογραφικό υλικό για πρώτη φορά και επρόβαλε τον πολιτισμό της Καρπάθου στην Ελλάδα και το Εξωτερικό.
- Ένα από τα τρία δημοτικά τραγούδια της Καρπάθου, που κατέγραψε από την προφορική παράδοση («Ο βοσκός και οι νεράιδες»), είναι η μοναδική παραλλαγή μέχρι στιγμής που διασώθηκε από την Κάρπαθο.
Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης
Ομότιμος Καθηγητής Πανεπιστημίου Αθηνών. Επίτιμο Μέλος (Καθηγητής) του Τμήματος Κλασικής Φιλολογίας και Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Βουκουρεστίου και επίτιμος διδάκτωρ της Σχολής Κλασικών και Ανθρωπιστικών Σπουδών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης. Γενικός Γραμματέας της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας Πρόεδρος του Πολιτιστικού Ιδρύματος Δωδεκανήσου ‘Κλεόβουλος ο Λίνδιος’ Άρχων Υπομνηματογράφος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Άρχων Χαρτουλάριος του Πατριαρχείου Αλεξανδρείας και Πάσης Αφρικής Διευθυντής Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου Τμήματος Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών.
