Γράφει η Μαριγούλα Κρητσιώτου
Στο παρόν κείμενο παρουσιάζω την ιστορία του Αντρέα Νικολό, η οποία συνδέεται με το 1821 και συνάμα με τον χορό. Ο χορός, πρόκληση και πρόσκληση για κοινωνική συνεύρεση, για χαρά, κέφι και ξεγνοιασιά δεν συνδυάζεται και δεν ταυτίζεται με μάχιμες καταστάσεις. Ταυτίζεται, όμως, με τις ηρωικές σημασίες της λεβεντιάς και σαφώς με τους κλέφτες κι αρματολούς. «Παιδιά μ’ σαν θέτε λεβεντιά και κλέφτες να γενείτε…». Την λεβεντιά, ως λέξη, εγκολπωθήκαμε από την εποχή της τουρκοκρατίας (τουρκ, levent) [βλ. Βασιλείου, 2018]. Μερικά συνώνυμά της είναι η παλικαριά, η τόλμη, η όμορφη και «ψημένη» κορμοστασιά, το μεράκι κι όλο το πνευματικό και κοινωνικό υπόβαθρο της κοινωνίας του χορευτή και των αγώνων της για λευτεριά. Αυτές τις ιδιότητες συνοψίζει ο όρος «ντελικανής» (χορευτής), σε περιοχές της Κρήτης, όπου συχνά μέχρι σήμερα, ο άνδρας δεν θεωρείται παλικάρι αν βγαίνει στα γλέντια χωρίς άρματα. Εδώ, προπάντων, το σκληραγωγημένο και θαρραλέο σώμα της παλικαροσύνης είναι το αντάξιο σώμα της τέχνης του χορού. Για τούτο εκθειάζεται:
Απάνω στον παρά πατείς κι απάνω στο μπρισίμι
γιατί ‘χεις εις τη νιότη σου την παλικαροσύνη
Απάνω στον παρά πατείς κι απάνω στο πεντάρι
πρέπει σου να ‘σαι στο χορό γιατί ΄σαι παλικάρι
Με μόνο το παράδειγμα της Κρήτης γίνεται κατανοητό ότι οι γεωφυσικές, πολιτισμικές και ιστορικές συνθήκες της Καρπάθου δεν ευνοούν στρατεύματα, μάχες και ξεσηκωμούς, αλλά άλλους τρόπους αντίστασης. Δικαιολογημένα, λοιπόν, οι Καρπάθιοι δεν συνηθίζουν φανταχτερές εκδηλώσεις ηρωισμού, παντού και στο χορό. Πιο άδηλα και πιο σιωπηλά αφηγούνται, χορεύοντας, την λεβεντιά, την αξιοπρέπεια, τις πεποιθήσεις, την ιστορία και ταυτότητά τους. Άλλοι τόποι, άλλοι άνθρωποι που, με όχημα το σώμα, κουβαλούν αφομοιωμένες εμπειρίες από παρελθόν σε παρελθόν, μέχρι το εκάστοτε παρόν. Αυτές, φωλιάζοντας στο ασυνείδητο σαν πρακτική γνώση, καθιστούν το σώμα και το έργο του, τον χορό, ένα ενεργό παρελθόν συσσωρευμένων βιωμάτων που λειτουργεί αυθόρμητα στο παρόν, σαν ό,τι πιο σταθερό μέσα στην αλλαγή [Bourdieu, 2006: 87-94].
Και τώρα, στο προκείμενο. Ο Αντρέας Νικολό, από τις Πυλές, μέσα στον αναβρασμό του 1821, μαζί με σαράντα συγχωριανούς του, έφτιαξαν μια σκαμπαβία, ιστιοφόρο, με σαράντα κουπιά. Αρμένιζαν με την σκαμπαβία το Καρπάθιο και το Κρητικό πέλαγος, φτάνοντας συχνά μέχρι τον Κάβο Μαλέα. Συλλάμβαναν τουρκικά εμπορικά πλοία, αλλά κι’ άλλων εθνικοτήτων, που ανεφοδίαζαν τους Τούρκους της Κρήτης, της Πελοποννήσου και ακόμα περισσότερων ελληνικών περιοχών. Τα οδηγούσαν στην Κάρπαθο, στο καραβοστάσι του Σικέλαου ή στον όρμο του Φοινικιού. Εκεί ανάγκαζαν το πλήρωμα να ξεφορτώνει το εμπόρευμα. Έτσι κατάφερναν να αποδυναμώνουν τους Τούρκους, ενισχύοντας τον απελευθερωτικό ξεσηκωμό και από την άλλη, να δίνουν λύσεις στο οξύ σιτιστικό πρόβλημα των Καρπάθιων, γι’ αυτήν την περίοδο. Μεταξύ άλλων, επιτίθονταν και σε αγγλικά πλοία. Σαν συνέπεια, οι Άγγλοι κυνήγησαν με ένα καλά καμουφλαρισμένο πολεμικό την καρπάθικη σκαμπαβία και την πήγαν στην Μάλτα, όπου φυλακίστηκαν οι Πυλιάτες. Στις φυλακές, χωρίς νέα από τους δικούς τους κι αβέβαιοι για το μέλλον τους, προσπαθούσαν να διατηρούν το ήθος τους.
“Δι΄ ό και συχνά εχόρευον και ετραγούδουν”. Οι φρουροί και οι διάφοροι επισκέπτες θαύμαζαν και σχολίαζαν την χορευτική τέχνη τους. “Περιφημότερος δ’ όλων δια την ευκινησίαν και την χορευτικήν του δεινότητα” ήτο “ο Αντρέας Νικολό”, ο οποίος “όταν εχόρευε στο πάτωμα των καρπαθιακών οικιών εις τους κοινούς χορούς των Πυλών ηδύνατο, χορεύων, να πηδά εκ του πατώματος εις το πανωσούφι”. Η φήμη των Ελλήνων χορευτών έφτασε στα αφτιά της γυναίκας του Διοικητή, η οποία τους προσκάλεσε στα γενέθλιά της, με σκοπό να προσφέρει θέαμα το χορό τους, στους καλεσμένους της. Ε, τότε εντυπωσιάστηκε και η ίδια από “την ευκινησίαν, την ευλυγισίαν και την λεβεντιάν του Αντρέα Νικολό”, και ζήτησε να αποφυλακιστεί, να γίνει κηπουρός της κατοικίας της και να κινείται ελεύθερος [Α Χ’ανδρούλη Ε, 1958: 270-279]. Που σημαίνει, απαλλαγμένος από όποια τιμωρία και καταδίκη.
Μπορεί, από το παραπάνω κείμενο να απουσιάζουν σημαντικές λεπτομέρειες για την όλη δράση και τις περιπέτειες του Αντρέα Νικολό και της ομάδας του καθώς, για δική μου χρήση, έκανα μόνο μια περίληψη των εννιά σελίδων της αρχικής δημοσίευσης. Σε κάθε περίπτωση, πρόκειται για προφορική παράδοση, για την ιστορικότητα της οποίας τον λόγο έχει η επίσημη ιστορική έρευνα. Ωστόσο, διάφορες συγκυρίες, μάλλον, συνηγορούν υπέρ της ιστορικής αλήθειας της. Κι αυτές είναι: Το υπάρχον κίνημα πειρατείας στις Πυλές κατά το 1821 [βλ. Μαν.Μελάς, 1972 – Ντίν Μελάς, 2011:67]. Τα καραβοστάσια στα οποία πιθανόν φτιάχτηκε η σκαμπαβία [βλ. Μ. Μελάς, 1972 – Μ. Χιώτης, 2011:55 – Μ. Δημελλάς…]. Η καταλληλότητα της σκαμπαβίας για πειρατικές δράσεις [βλ Στουγιαννίδης, 2012 και ιστοσελίδα Ναυτικού Μουσείου Κρήτης]. Η σύλληψη από τους Άγγλους, προφανώς, πριν αναγνωρίσουν την ελληνική επανάσταση και η φυλάκιση στην τότε αποικία τους, την Μάλτα [βλ Κολοβός Γ, – Ελευθερίου Μ, 1997, – Μακρής Μ. 2021: 94-98].
Ας έρθουμε, όμως στον χορό του Αντρέα Νικολό. Η εκφρασμένη και στις Πυλές χορευτική του δεινότητα («ηδύνατο να πηδά εκ του πατώματος εις το πανωσούφι») εξωτερικεύει μέρος της αντρειοσύνης και της γενναιότητας του. Ο Αντρέας Νικολό δεν ήταν ένας κοινός χορευτής, ούτε ένας κοινός Πυλιάτης. Αιχμαλωτίζει μέσα του και μεταδίδει ανησυχίες, τολμά, ρισκάρει, παρασύρει και πληρώνει το τίμημα της λεβεντιάς του. Μάλλον, πιο έντονη ψυχοσωματική έκφραση ο χορός του στην φυλακή, γοητεύει και συνεπαίρνει. Άλλα ντέρτια τώρα συνυφαίνονται με παλιά στον χορό του. Μπορεί ο χορός του να ήταν και μια προκλητική αναπαράσταση της καρπάθικης, τσακισμένης τώρα περηφάνιας, μια κραυγή σαν, «να ποιοι είμαστε», μπροστά στα μάτια του εχθρού ή μπροστά σε ενδεχόμενες ποινές και καταδίκες, ίσως και μια θανατική καταδίκη. Με αυτόν τον χορό ταρακούνησε την αισθητική και συναισθηματική φλέβα του εχθρού. Αλήθεια; Ψέματα; Προφορικές κι ανεξακρίβωτες λεπτομέρειες.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Δημελλάς Μανόλης, Παλιά πλεούμενα της Καρπάθου, ηλεκτρονικό, ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ ΝΕΑ
Ελευθερίου Μαρία. Πειρατές και κουρσάροι. 7 Ημέρες, Καθημερινή, 1997
Κολοβός Γεώργιος, Η πειρατεία στα χρόνια της ελληνικής επανάστασης, 1821 και η αντιμετώπισή της από τον Καποδίστρια. Ηλεκτρονική σελίδα, ΑΡΧΑΙΩΝ ΤΟΠΟΣ
Κρητσιώτου Μαριγούλα «Χορός και προφορική ιστορία», 14ο Διεθνές Συνέδριο του Χορού. Πρακτικά, Χορός και Ιστορία, Δ.Ο. Λ.Τ. Αριδαία, 2000,
Κρητσιώτου Μαριγούλα «Χοροστάσια – ντάμες και ντελικανήδες, στον Κρούστα της Κρήτης Μια αγωνιστική αυτοπροβολής», 22ο Διεθνές Συνέδριο για την έρευνα του Χορού, Αθήνα, 2008
Μακρής Μανόλης, Τα Δωδεκάνησα στην εθνεγερσία του 1821. Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών. Ρόδος, 2021 (υπό έκδοση)
Μελάς Μανόλης, Η Κάρπαθος στον αγώνα της παλιγγενεσίας. Αθήνα, 1972
Μελάς Ντίνος, ομιλία για τον Χατζηλία οικονόμου.(στο) Ενας λησμονημένος ήρωας του 1821. Murray, Kentucky, 2011
Χιώτης Μιχ, Ένας λησμονημένος ήρωας του 1821. Η σεμνή τελετή στο Απέρι της Καρπάθου για τον ευυπόληπτο βουλευτή Χατζηλία Οικονόμου +1829. Murray, Kentucky, 2011.
Στουγιαννίδης Άρης, Γλωσσολογική, λαογραφική και ετυμολογική ανάλυση λέξεων, εκφράσεων, παροιμιών και εγκυκλοπαιδικές πληροφορίες για το πλοίο και την θάλασσα. Γλυφάδα, 2012
Χ’ανδρούλης Ανδρέας Ε. “Ιστορικά ανέκδοτα εκ Καρπάθου”, Στο Δωδεκανησιακόν Αρχείον”, τόμος Γ΄, Αθήνα 1958, σελ. 270-279
Bourdieu P. Η αίσθηση της πρακτικής. Εκδόσεις, Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2008
