του Γιώργου Νικ. Τσαμπανάκη
Σήμερα, Κυριακή 6 του μηνός Δεκεμβρίου του 2023, είναι η γιορτή του προστάτη των θαλασσινών στον Ορθόδοξο κόσμο, Αγίου Νικολάου.
Έτσι αποφάσισα να ανταποκριθώ με προθυμία στην πρόσκληση του Διευθυντή της Ιστοσελίδας “ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΑ ΝΕΑ” κ. Μανώλη Δημελλά που αφορούσε τη σύνταξη άρθρου σχετικά με τις εκκλησίες και τα ξωκλήσια τα οποία είναι αφιερωμένα στη χάρη του Αγίου Νικολάου στην περιοχή της Ολύμπου στο νησί της Καρπάθου.
Πρόκειται για επτά (7) συνολικά ναούς και ναΰδρια που όλα τους βρίσκονται στο βόρειο τμήμα του νησιού της Καρπάθου, γεωγραφικής επιφάνειας 80,5 τ. χλμ., το οποίο αποτελεί και την κύρια έκταση της Κοινότητας Ολύμπου του Δήμου Καρπάθου (συνολικής έκτασης μαζί με το νησί της Σαρίας 101 τ. χλμ.). Τρεις απ’ αυτούς είναι κτισμένοι, παρά τα καθιερωμένα στον Ελληνικό χώρο, σε μεσόγεια μέρη και τέσσερεις σε παραθαλάσσια μέρη.
Οι περί ων ο λόγος ναοί είναι κατά σειράν οι εξής:
- Ιερός Κοιμητηριακός Ναός Αγίου Νικολάου Διαφανίου Καρπάθου,
πολιούχος του οικισμού του Διαφανιού, επινείου της Ολύμπου. Ο ναός ανήκει σε έναν ειδικού τοπικού τύπου -Ολυμπίτικης εμπνεύσεως[1]– ρυθμό εγγεγραμμένου σταυροειδούς μετά τρούλου, προϊόν των ανησυχιών και της αναζήτησης των Ολυμπιτών λαϊκών μαστόρων.
Άρχισε να χτίζεται σε δασική έκταση του οικισμού με την ευθύνη του Ολυμπίτη πρωτομάστορα Βασίλη Φωνακλά, στις αρχές του 20ου αι., από μέλη της εγκατεστημένης στο Διαφάνι σαριάτικης ποιμενικής οικογένειας Αβδελλή, όταν η οικογένεια Πρωτοπαπά, ιδιοκτήτρια τότε του ναού Ζωοδόχου Πηγής Διαφανίου (Διαφανιώτισσας), δεν τους επέτρεψε να θάψουν μέλος της οικογένειάς τους και πιο συγκεκριμένα τον πρωτογιό τους Βασίλειο Μηνά Αβδελή, που πέθανε († 1908) από φυματίωση, κάτω από το δάπεδο της προαναφερθείσας εκκλησίας, όπως συνηθιζόταν τότε. Έκτοτε ο γύρω του ναού του Αγ. Νικολάου χώρος χρησιμοποιήθηκε για ταφές και άλλων κατοίκων του πρώιμου οικισμού του Διαφανίου, έως ότου, μεταπολεμικά, καθιερώθηκε ως κοιμητηριακός ναός της νεοδημιουργημένης Ενορίας του Ιερού Ναού Ζωοδόχου Πηγής Διαφανίου.
Οι οικονομικές δυνατότητες όμως των πρώτων κτητόρων εξαντλήθηκαν γρήγορα και έτσι ο ναός παρέμεινε μισοτελειωμένος, όπως πληροφορούμεθα από το εδώ πρωτοδημοσιευόμενο ιδιόχειρο σημείωμα του Μητροπολίτη Καρπάθου και Κάσου Γερμανού (Μονιούδη) μέχρι και το 1915. Τότε ο επιχώρειος ιεράρχης απευθύνθηκε διά του ευρισκόμενου στο Μαρόκο εργοδηγού Ιωάννη Π. Παυλίδη, μετέπειτα Δημάρχου και Αρχιερατικού Επιτρόπου Ολύμπου Καρπάθου, στους Ολυμπίτες και γενικότερα στους Καρπαθίους της διασποράς, ζητώντας την οικονομική τους αρωγή για την ολοκλήρωση του οικοδομήματος. Μέσω εράνου συγκεντρώθηκαν 385 γαλλικά φράγκα τα οποία παραδόθηκαν επισήμως στην αρμόδια επιτροπή την 15η Σεπτεμβρίου 1930.
Από το 1948, που γκρεμίστηκε από σεισμό ο κτητορικός ναός της Ζωοδόχου Πηγής Διαφανίου, μέχρι τα θυρανοίξια του νέου Κοινοτικού πλέον Ιερού Ναού που έγιναν το 1972, εκτελούσε χρέη κεντρικού ναού και από το 1953 και εντεύθεν ενοριακού ναού για το χωριό του Διαφανιού.
2.Ξωκλήσι Αγίου Νικολάου στο Γυτζουρά[2].
Το μεσόγειο αυτό ξωκλήσι, ρυθμού σταυροειδούς μετά τρούλου, είναι κτητορικό και βρίσκεται στις Ανατολικές υπώρειες του όρους Προφήτης Ηλίας (συνολικού υψομέτρου 719μ.[3]). Είναι κτισμένο κοντά σε πηγή δροσερού νερού και περιβάλλεται από ελαιώνα που ανήκε μέχρι πρόσφατα και αυτός όπως και το ξωκλήσι στον Ολυμπίτη Βασίλη Κων. Κακκαρόλλη[4]. Στο μοναστηράκι αυτό γινόταν από παράδοση το καθιερωμένο και κύριο πανηγύρι του Αγίου Νικολάου των Ολυμπιτών, ένα από τα οκτώ σπουδαιότερα του ετήσιου κύκλου των πανηγυριών της παλαιότερης εποχής[5], στο οποίο ετηρείτο όλο τα παραδοσιακό τυπικό των πανηγυριών των ξωκλησιών της Ολυμπίτικης υπαίθρου, που σήμερα συναντά κανείς ακόμη μόνο στο πανηγύρι του Άη – Γιάννη του Βρουκουντίτη. Μάλιστα στο πανηγύρι αυτό, πράγμα όχι πολύ συνηθισμένο, φαίνεται πως συμμετείχαν και παν(ηγ)υριώτες από τα γειτονικά χωριά, όπως μαρτυρεί και η διασωζώμενη μαντινάδα που τραγουδήθηκε σ’ έναν από τους εορτασμούς του στις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι.
“Ήρταπ παλιά τραντάφυλλα από τα Μισοχώρια,
απού ’χαχ χρόνια να φανού στον Άγιο Νικόλα”.
3.Ξωκλήσι Αγίου Νικολάου στον Τρίστομο.
Το ξωκλήσι αυτό είναι κτισμένο στην Νότια ακτή του ασφαλούς φυσικού λιμένα του Τριστόμου που βρίσκεται στο Βορειότερο τμήμα του νησιού της Καρπάθου. Είναι ρυθμού μονόκλιτης βασιλικής και ανήκε μέχρι πρότινος στον Νικολή Κων. Τσαμπανάκη, κανακάρη της ευρύτερης Ολυμπίτικης οικογένειας Τσαμπανάκη και σήμερα ανήκει στον γιο του Κωστή Νικ. Τσαμπανάκη. Το χτίσιμό του ανάγεται σε παλαιούς, ιστορικά ακαθόριστους χρόνους και αποδίδεται σε Κασιώτη[6] καπετάνιο ιστιοφόρου της παλιότερης εποχής.
Ο καπετάνιος για τον οποίο μιλά ο τοπικός θρύλος, στην προσπάθειά του να σώσει το καράβι του μέσα σε τρικυμία, επιχείρησε κατ’ επανάληψιν να εισέλθει στο εξαιρετικά γνωστό και αναφερόμενο στους κυκλοφορούντες πορτολάνους φυσικό λιμάνι του Τριστόμου. Όμως, λόγω της μεγάλης θαλασσοταραχής, όλες οι προσπάθειές του στάθηκαν ανεπιτυχείς. Τότε ο γιος του ζήτησε από τον οξύθυμο πατέρα του να του επιτρέψει να επιχειρήσει να οδηγήσει εκείνος με ασφάλεια το σκάφος στο λιμάνι.
Ο πατέρας μπροστά στον έσχατο κίνδυνο δέχτηκε με την εξήγηση του γιου του ότι αν δεν κατάφερνε να βάλει σώο και αβλαβές το πλοίο στον Τρίστομο να του αφαιρεθεί η ζωή. Και πράγματι ο γιος του καπετάνιου επιχείρησε την είσοδο από το νότιο στόμιο, το λεγόμενο “Βαθύ στόμα” του Τριστόμου, το οποίο είναι μεν το στενότερο είναι δε και το βαθύτερο στόμιο του ασφαλούς ναυτικού καταφυγίου. Κατά την είσοδο όμως του ιστιοφόρου και εξαιτίας του κυματισμού το κατάρτι του σκάφους “βρήκε” δεξιά ψηλά στα βράχια της εισόδου του λιμένα δίνοντας στον καπετάνιο την αίσθηση της προσάραξης του πλοίου του. Τότε, εξοργισμένος, εκσφενδόνησε ένα τσεκούρι προς τον γιο του αφαιρώντας του τη ζωή. Την επόμενη όμως στιγμή συνειδητοποίησε ότι το πλοίο του είχε ήδη εισέλθει ασφαλές στο λιμένα του Τριστόμου…
Μετανιωμένος για το κακό που τόσο άδικα προξένησε στο γιο του ο Κασιώτης καπετάνιος αποφάσισε να χτίσει για εξιλέωση στα δεξιά των εισερχομένων στο λιμάνι το εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου πίσω από το οποίο έθαψε το αδικοσκοτωμένο παιδί του. Μάλιστα ως σήμερα ανατολικά του ιερού του ναϋδρίου υπάρχει κτίσμα που θεωρείται από τους ντόπιους ως μνημείο του φονευθέντος νέου. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι στο παλαιό τέμπλο του ναού ήταν χαραγμένη η χρονολογία 1776[7].
Στη δεκαετία του 1960 ο μετοχιάρης του Τριστόμου Νικολής Εμμ. Νιοτής (Χήρας) επισκεύασε το εκκλησάκι διεκδικώντας και την επιτροπεία του. Πιο συγκεκριμένα αναστήλωσε το παλαιό και φθαρμένο τέμπλο, σοβάτισε εξωτερικά και εσωτερικά το κτίσμα, έφτιαξε ένα ευρύχωρο προαύλιο και μια μικρή αποβάθρα. Όμως στις αρχές της δεκαετίας του 1980 τα μέλη της οικογένειας Τσαμπανάκη διεκδίκησαν και κατοχύρωσαν μετά ταύτα μέχρι και σήμερα τα προγενέστερα δικαιώματά τους αναφορικά με την κυριότητα του ξωκκλησιού.
Ο μικρός ναός εορτάζει την 20η Μαΐου, επέτειο της ανακομιδής των λειψάνων του Αγίου Νικολάου, επισκόπου Μύρων της Λυκίας του Θαυματουργού.
Το κτίσμα έχει κηρυχθεί ιστορικό και διατηρητέο στη βάση της ΥΑ 23096/96/27-1-1950, ΦΕΓΔΔ 42/1-3-1950.
4. Ξωκλήσι Αγίου Νικολάου, στη συνοικία Κοριακόνι της Ολύμπου.
Το ξωκλήσι αυτό ιδιοκτησίας του Μανώλη Νικ. Μαστρομανώλη είναι ενταγμένο στον οικιστικό ιστό της Ολύμπου. Πιο συγκεκριμένα αποτελεί οργανικό μέρος της συνοικίας Κοριακόνι. Ανήκει στον ρυθμό του εγγεγραμμένου σταυροειδούς μετά τρούλου και έχει αγιογραφίες και άλλες διακοσμήσεις του Ολυμπίτη λαϊκού καλλιτέχνη Βασίλη Νικ. Χατζηβασίλη[8].
Το έτος 2022 ο ναός συντηρήθηκε με πρωτοβουλία του εν Βαλτιμόρη της Αμερικής ευρισκομένου επιτρόπου του από τον αμμοκονιαστή Αντώνη Βασ. Χατζηβασίλη και επανιστορήθηκε από τον Γιάννη Βασ. Χατζηβασίλη. Στη Δυτική του πλευρά φέρει δύο αρκοσόλια που φιλοξενούν τα λείψανα του κτητορικού ζεύγους του ξωκλησιού[9].
5. Ξωκλήσι Αγίου Νικολάου στις Φύσες.
- Βρίσκεται λίγο ψηλότερα από την παραλία Φύσες της δυτικής ακτής του νησιού της Καρπάθου, η οποία, αν και κατά κανόνα τρικυμισμένη, αποτελεί την πλησιέστερη διέξοδο του οικισμού της Ολύμπου προς τη θάλασσα. Αρχιτεκτονικά ανήκει στο ρυθμό της μονόκλιτης βασιλικής και είναι διακοσμημένη από τον λαϊκό καλλιτέχνη Βασίλη Νικ. Χατζηβασίλη[10]. Σήμερα ανήκει στην Άννα Διακομανώλη – Μαστρομιχάλη[11].
6. Ξωκλήσι Αγίου Νικολάου στο Νάτι.
Είναι το νεότερο απ’ όλα τα ξωκλήσια της Ολύμπου που είναι αφιερωμένα στον Άγιο Νικόλαο και είναι ρυθμού μονόκλιτης βασιλικής. Ανήκει στον Ηλία Βασ. Καλίτση που το έκτισε περί τα μέσα της δεκαετίας του 1980 στην παραθαλάσσια περιοχή Νάτι, η οποία βρίσκεται στην Νοτιοανατολική περιφέρεια της έκτασης της Ολύμπου.
7. Ξωκλήσι Αγίου Νικολάου στην Αχαμάγκια.
Το ξωκλήσι αυτό βρίσκεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Αποτελούσε το τελευταίο δείγμα παλαιότερου ταπεινού τύπου Ολυμπίτικων ξωμονάστηρων που η στέγη τους δεν είχε τη μορφή θολαριού αλλά ήταν ένα επίπεδο δώμα από πηλό. Ανήκε μέχρι πρότινος στον Βασίλη Νικ. Χηράκη.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΣΤΟΡΙΚΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ
ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ ΤΟΥ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΗ ΚΑΡΠΑΘΟΥ ΚΑΙ ΚΑΣΟΥ ΓΕΡΜΑΝΟΥ
ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΑΡΙΟ ΕΡΑΝΟΥ ΥΠΕΡ ΤΗΣ ΟΛΟΚΛΗΡΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΑΝΕΓΕΡΣΕΩΣ
ΤΟΥ ΙΕΡΟΥ ΝΑΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΙΑΦΑΝΙΟΥ ΚΑΡΠΑΘΟΥ
(Αρχείο εγγράφων Δημάρχου Ολύμπου Καρπάθου
Ιωάννη Παύλου Παυλίδη, εις χείρας Μαρίτσας Τσαμπανάκη – Διακομηνά /
Μεταγραφή Γιώργου Νικ. Τσαμπανάκη)
Ιερά Μητρόπολις Καρπάθου
Προς
τους εν αλλοδαπή παρεπιδημούντας ευλογημένους χριστιανούς Καρπαθίους και λοιπούς φιλοχρίστους χριστιανούς του αρτισυστάτου Δήμου Γιαφανίου-Ὀλύμπου[12] της καθ’ ημάς Θεοσώστου Επαρχίας, στερουμένου ῾Ιεράς Εκκλησίας, εν η να εκκλησιάζονται οι χριστιανοί κάτοικοι αυτού, εδέησεν όπως ανεγερθή τοιαύτη τιμωμένη επ᾽ ονόματι του Αγίου Νικολάου του θαυματουργού.
Των θεμελίων αυτής τεθέντων έφθασε μέχρι των παραθύρων, αλλ’ επειδή η αναλαβούσα την οικοδομήν επιτροπή απορεί χρημάτων εβιάσθη να σταματήσει το έργον και να καταφύγει ενώπιον της Ιεράς ταύτης Μητροπόλεως ζητούσα την αρωγήν αυτής. Γράφοντες τοίνυν υμίν και αντιστώντες τον φέροντα το παρόν εσφραγισμένον ημών βιβλιάριον, Ιωάννην Παυλίδην, παρακαλούμεν άπαντας τους εν αλλοδαπή Καρπαθίους και λοιπούς φιλοχρίστους χριστιανούς όπως έκαστος καταβάλη τον προαιρετικόν αυτού έρανον και βοήθειαν καταχωρουμένου του ονοματεπωνύμου αυτών εν τω παρόντι, προς αποπεράτωσιν του θεαρέστου και θεοφιλούς τούτου έργου, ο δε Πανάγαθος, Ύψιστος, και Παντεπόπτης Θεός διά πρεσβειών του Αγίου και Ενδόξου Νικολάου του θαυματουργού ευλογεί τα έργα των χειρών υμών.
Εν τη Μητροπόλει Καρπάθου
τη 17 Οκτωβρίου 1915
ο Καρπάθου και Κάσου
Γερμανός.
ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΤΩΝ ΣΥΜΜΕΤΑΣΧΟΝΤΩΝ[13] ΣΤΟΝ ΕΡΑΝΟ ΥΠΕΡ ΑΠΟΠΕΡΑΤΩΣΕΩΣ ΤΗΣ ΑΝΕΓΕΡΣΕΩΣ
ΤΟΥ ΝΑΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΙΑΦΑΝΙΟΥ ΚΑΡΠΑΘΟΥ
- Ιωάννης Παυλίδης Φρ. 20
- Εμμανουήλ Μ. Αβδελλής Φρ. 50
- Κώστας Λεβάκης Φρ. 5
- Κώστας Φωνακλάς Φρ. 10
- Ελίας Λιορεΐσης Φρ. 10
- Αντώνιος Παραγιός Φρ. 10
- Εμμανουήλ Δ. Μαραγκός Φρ. 10
- Σωτήρης Φιλίππου Χιώτης Φρ. 10
- Εμμ. Κανναβός Φρ. 10
- Εμμανουήλ Ν. Διακομανώλης Φρ. 15
- Νικόλαος Αγάπιος Φρ. 10
- Κομνιανής (Κομνηνός) Ερνίας [Διακαντώνης] Φρ. 10
- Μιχαήλ Βασιλαράκης Φρ. 10
- Ιωάννης Ορφανός Φρ. 10
- Ιωάννης Παραγιός Φρ. 10
- Βασίλειος Καρανικόλας Φρ. 10
- Κώστας Μ. Αβδελλής Φρ. 20
- Αθανάσιος Ζαβόλας Φρ. 5
- Γεώργιος Κανναβός Φρ. 15
- Ιωάννης Ρεΐσης Φρ. 5
- Εμμανουήλ Νιοτής Φρ. 15
- Νικόλαος [Ει]Κοσάρης Φρ. 20
- Κώστας Κακκαρόλλης Φρ. 5
- Αντώνιος Παπανικολάου [Βασιλαράκης;] Φρ. 5
- Βασίλειος Σακελλαρίδης Φρ. 10
- Μηνάς Διαμαντής Φρ. 5
- Μηνάς Παπαμανώλης [Κοντονικόλας;] Φρ. 10
- Βασίλειος Αβδελλής Φρ. 10
Νικόλαος Μαντόπουλος Φρ. 10
Βασίλειος Φουντίδης Φρ. 20
Ιωάννης Μιχ. Χαλκιάς Φρ. 15
Γεώργιος Μ. Μπαλάνος Φρ. 10
Αντώνιος Ερνίας [Ερίνης] Φρ. 5
Μιχαήλ Νικολαΐδης Φρ. 10
Μ. Γεραπετρίτης Φρ. 5
Βασίλειος Μ. Βασταρκούς Φρ. 5
Κώστας Γεωργίου Φρ. 10
Νικόλαος Κ. Παυλίδης Φρ. 10
Το όλον Γαλλικά Φράγκα 385
Κατά διαταγήν της Επιτροπής εδόθησαν εις τον Εμμανουήλ Μπαλασάκην τα τριακόσια ογδοήκοντα Φράγκα Ιταλίας διά αγοράν του ασβέστη εις τον …. εξόδεψαν εις τον Άγιον Νικόλαον Γιαφάνιν.
την 15 Οκτωβρίου 1930.
Ο Δήμαρχος
Ιωάννης Παυλίδης.
Εδόθησαν εις την Επιτροπήν και τα αγόρασαν ασβέστην εις τον Άγιον Νικόλαν και εξόφλησαν.
Ι. Παυλίδης.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Μηνάς, 2000: Κωνσταντίνος Μηνάς, Τοπωνυμικό της Καρπάθου, εκδόσεις Εξάντας, Αθήνα 2000.
Μιχαηλίδης – Νουάρος, 1926: Μιχαήλ Γ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, “Νομικά έθιμα της νήσου Καρπάθου”, Αθήναι 1926.
Πρεάρης, 1978: Ν. Ε. Πρεάρης, “Οι εκκλησίες και τα ξωκλήσια της περιοχής Ολύμπου”, Εφημερίδα “Η Φωνή της Ολύμπου”, αρ. φ. 133-137, Ιούλ.-Νοέμ. 1978, σ. 4 & 6.
Τσαμπανάκης, 2005: Γιώργου Ν. Τσαμπανάκη, “Το Πανύρι τ’ Αή Αννίου του Βρουκουντίτη”, Πειραιάς 2005.
Τσαμπανάκης, 2007: Γιώργος Ν. Τσαμπανάκης, “Αποφασισμένος να ομορφύνει τον κόσμο”, Ο Δωδεκανήσιος λαϊκός καλλιτέχνης Βασίλης Ν. Χατζηβασίλης, Αθήνα 2007, σ.σ.5 & 6.
Τσέρκης, 2016: Γιάννης Τσέρκης, “Η αγιογράφηση του Ιερού Ναού του Αγίου Γεωργίου στις Χαδιές της Κάσου – Εικονογραφικό Πρόγραμμα”, Κασιακά, τ. Α΄, σ.σ. 223-228.
Χαλκιάς, 1977: Γ. Χαλκιάς, “Ο Άης Νικόλας του Τριστόμου”, Εφημερίδα “Η Φωνή της Ολύμπου”, αρ. φ. 124-126, Οκτ.-Νοέμ.-Δεκ. 1977, σ. 2.
ΑΡΧΕΙΑ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΚΩΝ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΕΓΓΡΑΦΩΝ
Αρχείο εγγράφων Δημάρχου Ολύμπου Καρπάθου Ιωάννη Παύλου Παυλίδη, εις χείρας Μαρίτσας Τσαμπανάκη – Διακομηνά.
ΕΦΗΜΕΡΙΔΕΣ
Εφημερίδα “Η Φωνή της Ολύμπου” όργανο της Αδελφότητας των Απανταχού Ολυμπιτών Καρπάθου “Η Δήμητρα” – Πειραιάς (Από το 1965 ως σήμερα).
ΧΑΡΤΗΣ
Στρατιωτικός χάρτης Ολύμπου, Γ.Υ.Σ., Φύλλο 2812 IV, Σειρά Μ 708, Έκδοσις 5, Απρίλιος 1981.
ΠΛΗΡΟΦΟΡΗΤΕΣ
α. Αντωνής Βασ. Νταής (1914-2006)
β. Μιχάλης Εμμ. Μπαλασκάς (1916-2015)
γ. Βασίλης Νικ. Χηράκης (1923 – )
δ. Μαρινία Ιωάννου Κρητικού, σύζυγος Νικολάου Γ. Τσαμπανάκη (1925)
ε. Γιάννης Νικολάου Παπαβασίλης (Ρουπάκης) (1936)
στ. Γιώργος Νικ. Νιοτής (1951)
ζ. Ηλίας Βασ. Καλίτσης (1952)
[1] Τσέρκης, 2016, σ. 224.
[2] Μηνάς, 2000, σ. 103.
[3] Στρατιωτικός χάρτης Γ.Υ.Σ., Φύλλο 2812 IV, Σειρά Μ 708, Έκδοσις 5, Απρίλιος 1981.
[4] Πρεάρης, 1978, σ. 4.
[5] Τσαμπανάκης, 2005, σ. 24, σημ. 59.
[6] Χαλκιάς, 1977
[7] Την πληροφορία μου έδωσε ο επί σειρά ετών εγκατεστημένος στον Τρίστομο ποιμένας Ιωάννης Νικολάου Παπαβασίλης (Ρουπάκης).
[8] Τσαμπανάκης, 2007, σ. 6.
[9] Ανάλογο αρκοσόλιο φέρει το αρχαιότατο ξωκλήσι του Αγίου Ονουφρίου (του 12ου αι.) που βρίσκεται λίγο ψηλότερα και έφερε παλαιότερα και η Αγία Βαρβάρα (Αβ-Βορβάρα), χτισμένη το 1720, στο οποίο εφιλοξενούντο μέχρι τη δεκαετία του 1960, τα οστά του Πρωτόγερου της Ολύμπου, Ατζά της Καρπάθου και γενάρχη των οικογενειών Παπανικολάου και Παυλίδη της Ολύμπου, παπά-Νικόλα του Πάχου που πέθανε το 1862 (βλ. Μιχαηλίδης-Νουάρος, 1926).
[10] Τσαμπανάκης, 2007, σ. 6.
[11] Πρεάρης, 1978, σ. 4, Η αναφορά ότι το ξωκλήσι ανήκει στον Ι. Νικήτα είναι εσφαλμένη. Ο Ι. Γ. Νικήτας διεκδίκησε για ένα διάστημα την κυριότητα του ξωκλησιού χωρίς όμως αποτέλεσμα.
[12] Προφανώς ο Μητροπολίτης αναφέρεται με εσφαλμένο προσδιορισμό στον οικισμό και όχι βέβαια στον Δήμο Διαφανίου αφού το Διαφάνι υπήρξε από της ιδρύσεώς του διαχρονικά μέχρι και σήμερα εξάρτημα του Δήμου και αργότερα της Κοινότητας Ολύμπου Καρπάθου.
[13] Τα ονομάτα των συμμετασχόντων δίνουν το δικαίωμα στον γράφοντα να εκτιμήσει ότι ο περί ου ο λόγος έρανος διενεργήθηκε μεταξύ κυρίως των Ολυμπιτών αλλά και των Καρπαθίων του Γαλλικού Προτεκτοράτου του Μαρόκου.
6.12.2020
Καρπαθιακά Νέα
