γράφει ο Μηνάς Αλ. Αλεξιάδης
Κάθε χρόνο στις 14 Φεβρουάριου γιορτάζεται και στη χώρα μας (ιδίως από τη δεκαετία του ’80) ο Δυτικός άγιος Βαλεντίνος ως ο άγιος και προστάτης των ερωτευμένων. Την ημέρα αυτή οι ερωτευμένοι ανταλλάσσουν ερωτικά μηνύματα, λουλούδια και διάφορα δώρα, οργανώνουν (οι νεώτεροι προπάντων) ειδικές συγκεντρώσεις για να τιμήσουν τον νεοφανή αυτόν, σ’ εμάς τουλάχιστον, άγιο του έρωτα ή επισκέπτονται μαζικά τα νυκτερινά κέντρα για μια ξεχωριστή διασκέδαση («Το ‘χει η μέρα», λένε πολλοί…).
Η γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου (Saint Valentine’s Day) ανήκει στο δυτικό εορτολόγιο και τιμάται ιδιαίτερα στη Μεγάλη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής.
Ποιό είναι όμως το ιστορικό του Δυτικού αυτού αγίου και πώς εξελίχθηκε σε εθιμική γιορτή των ερωτευμένων;
Στα ερωτήματα αυτά θα επιχειρήσουμε να δώσουμε απαντήσεις με βάση κυρίως την ξένη βιβλιογραφία.
Στο ρωμαϊκό μαρτυρολογίο είναι γνωστοί, με το όνομα Βαλεντίνος, δύο μάρτυρες που, κατά την παράδοση, πέθαναν την ίδια ημερομηνία (14 Φεβρουάριου), ο ένας το 269 και ο άλλος το 273. Η ημερομηνία αυτή συσχετίστηκε από ορισμένους με τα ρωμαϊκά Lupercalia, τα οποία συνδέονται και με τον Πάνα και την Ήρα, απ’ όπου η δεύτερη ονομάστηκε και Februara ή Februlla.
Η καταγωγή της γιορτής είναι σκοτεινή, παρά την πιθανή προέλευση του ονόματός της από τη λατινική λέξη lupus (=λύκος), η οποία υποδηλώνει τη σχέση της με πρωτόγονη θεότητα-προστάτιδα των κοπαδιών από τους λύκους. Τα Lupercalia, που γιορτάζονταν τον μήνα Φεβρουάριο, και πιθανώς στις 14 του μήνα αυτού, ήταν κατά κάποιον τρόπο γιορτή της γονιμότητας με μαγική τελετουργία.
Στη διάρκεια της γιορτής θυσιάζονταν κατσίκια και ένας σκύλος για να προστατεύονται τα κοπάδια. Στη συνέχεια, δύο νέοι άνδρες της καλής κοινωνίας, που έτρεχαν δεξιά και αριστερά, χτυπούσαν με λουριά από κατσικίσια δέρματα όλες τις γυναίκες που εύρισκαν μπροστά τους, για να τους μεταδώσουν γονιμότητα. Στις τελετουργίες της γονιμότητας συμπεριλαμβανόταν επίσης και η εκλογή συντρόφου. Αυτή γινόταν με την τοποθέτηση των ονομάτων των νεαρών γυναικών μέσα σ’ ένα κουτί, από το οποίο οι άνδρες τραβούσαν ένα όνομα, που αντιστοιχούσε στο ταίρι τους.
Τα παγανιστικά αυτά έθιμα καταπολεμήθηκαν, όπως είναι γνωστό, από την πρώτη χριστιανική Εκκλησία, που επιδίωξε κιόλας να καθιερώσει στη θέση τους άλλες γιορτές (π.χ. Υπαπαντή).
Στις μεταγενέστερες εποχές, η εκλογή των ερωτικών συντρόφων την ημέρα του αγίου Βαλεντίνου γινόταν με διαφορετικούς τρόπους. Αλλά και πάλι, η τύχη είχε τον πρώτο ρόλο στο θέμα αυτό. Στην Αγγλία συγκεκριμένα ήταν διαδομένη η αντίληψη ότι ο πρώτος άνδρας που θα έβλεπε μία (ανύπαντρη) γυναίκα στις 14 Φεβρουάριου, θα ήταν ο Βαλεντίνος της, ανεξάρτητα αν αυτός της άρεσε ή όχι.
Γι’ αυτό έπρεπε να είναι ιδιαίτερα προσεκτική. Την αντίληψη μάλιστα αυτή, όπως υποστηρίζουν οι συγγραφείς lona και Peter Opie, υιοθετούσαν ώς τις μέρες τους οι νεαρές μαθήτριες (ή τουλάχιστον έτσι υποκρίνονταν). Η δοξασία μπορεί κάπως να συσχετιστεί με το πανελλήνιο έθιμο του κλήδονα (24 Ιουνίου) και της μαντικής τελετής του «αμίλητου νερού», που οδηγούσε τις νέες κοπέλες στην εξεύρεση του μελλοντικού συντρόφου τους.
Από τη Μεγάλη Βρετανία μας είναι γνωστό επίσης και το βασικό τελετουργικό της ημέρας της εκλογής, που μοιάζει με το αρχαίο. Το περιγράφει ο Misson, μορφωμένος ταξιδιώτης των αρχών του 20ού αιώνα, ως εξής : Την παραμονή της ημέρας του αγίου Βαλεντίνου οι νέοι της Αγγλίας και της Σκωτίας, ακολουθώντας ένα παλιό έθιμο, τελούν μια μικρή γιορτή. Συναντιόνται ίσος αριθμός ανδρών και νέων γυναικών και ο καθένας τους γράφει σ’ ένα χαρτί το πραγματικό του όνομα ή, όσοι δεν το επιθυμούν, ένα ψευδώνυμο. Τα χαρτιά τυλίγονται κατόπιν σε λαχνούς και οι γυναίκες τραβούν τους «κλήρους» των ανδρών, οι άνδρες των γυναικών, ώστε κάθε άνδρας να βρίσκει στην τύχη το όνομα μιας κοπέλας, που αποκαλεί Βαλεντίνη και κάθε γυναίκα έναν άνδρα, που αποκαλεί Βαλεντίνο. Η τύχη έτσι μετατρέπει τη συντροφιά σε ζευγάρια, τα οποία έπειτα πάνε για χορό και, φυσικά, για ό,τι άλλο ήθελε προκύψει…
Η ανταλλαγή των ερωτικών μηνυμάτων γίνεται με κατάλληλες για την εθιμική περίσταση ευχετήριες κάρτες, οι οποίες αφθονούν με την εμπορευματική φροντίδα της οικονομίας της αγοράς ή μέσω εφημερίδων, περιοδικών, ερτζιανών και (τώρα) κινητών τηλεφώνων ή και μηνυμάτων μέσω διαδικτύου. Τα μηνύματα μάλιστα των καρτών ποικίλλουν. Άλλοτε είναι ευαίσθητα και τρυφερά, άλλοτε χιουμοριστικά, κάποτε όμως ειρωνικά και σκληρά.
Οι ευχετήριες κάρτες του αγίου Βαλεντίνου πάντως έχουν και αυτές κάποια ηλικία:
Εμφανίστηκαν για πρώτη φορά τον 18ο αιώνα, όπως γράφει η Αγγλίδα λαογράφος Christine Hole, και αντικατέστησαν τη μόδα των ακριβών δώρων που ανταλλάσσονταν μεταξύ των ερωτευμένων τα προηγούμενα χρόνια (π.χ. μαχαιροπίρουνα, ασημένιες μολυβοθήκες, σπουδαία βιβλία κ.ά.). Αρχικά ήταν φτιαγμένες με το χέρι, ζωγραφισμένες με καρδιές και λουλούδια και διανθισμένες σε ορισμένους ερωτικούς στίχους του αποστολέα. Οι γνωστές βιομηχανοποιημένες κάρτες παρουσιάστηκαν αργότερα, τον 19ο αιώνα, και ξεχώρισαν για τα φωτεινά χρώματά τους, την έκδηλα ερωτική (κάποτε και χιουμοριστική) διακόσμηση και τον τυποποιημένο ερωτικό λόγο, που συμπυκνώνεται στη φράση: “Happy Valentine’s Day!”. Οι κάρτες αυτές απέκτησαν έκτοτε μεγάλη δημοτικότητα, με αποτέλεσμα να ταχυδρομούνται κατά χιλιάδες κάθε χρόνο.
Η αναφορά μου εδώ θα γίνει σε ελληνικές ευχετήριες κάρτες που σχετίζονται με τη γιορτή του αγίου Βαλεντίνου, αφού την περίοδο αυτή ανταλλάσσονται χιλιάδες τέτοιες κάρτες μεταξύ των ερωτευμένων και τα ειδικά καταστήματα σφύζουν από κίνηση.
Στην Ελλάδα, οι ευχετήριες κάρτες για τους ερωτευμένους κατέκλυσαν τα καταστήματα αυτά τα τελευταία ιδίως χρόνια. Συγκεκριμένα, αμέσως μετά τις γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, τις αναρτούν σε προθήκες και άλλες περίοπτες θέσεις, ώστε δύσκολα μένουν απαρατήρητες από τους περαστικούς και τους ενδιαφερομένους.
Οι ελληνικές κάρτες λειτουργούν ως μέσο επικοινωνίας και μεταφοράς του ερωτικού μηνύματος για όσους (προπάντων) έχουν την περιστασιακή δυσχέρεια ή συναισθηματική δειλία στη διατύπωση του προφορικού ερωτικού λόγου. «Πες το μ’ ένα τραγούδι, μ’ ένα φιλί», υποδεικνύει γνωστό λαϊκό άσμα. Τώρα ίσως μπορούμε να πούμε: «Πες το και με μια κάρτα»…
Οι ελληνικές κάρτες της αγάπης δεν μνημονεύουν καθόλου τον άγιο Βαλεντίνο. Κι αυτό γιατί στο εορτολόγιο της Ορθόδοξης Εκκλησίας δεν υπάρχει κανένας άγιος με το όνομα αυτό. Δύσκολα λοιπόν θα μπορούσε να μνημονευτεί, χωρίς να προκαλέσει αντιδράσεις.
Ήδη, από το 1995, ο Ι.Μ. Χατζηφώτης είχε προτείνει ο άγιος Βαλεντίνος να υποκατασταθεί από τον Άγιο Υάκινθο
(γιορτάζει στις 3 Ιουλίου) της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Επίσης, ο αείμνηστος αρχιεπίσκοπος Χριστόδουλος, σε εκπομπή του ραδιοφωνικού σταθμού της Εκκλησίας της Ελλάδας (23 Ιανουάριου 2000), πρότεινε ως γιορτή των ορθόδοξων ερωτευμένων ζευγαριών την 13η Φεβρουάριου, ημέρα κατά την οποία τιμάται από την Ορθόδοξη Εκκλησία η μνήμη των Αγίων Ακύλα και Πρίσκιλλας, μαθητών του Αποστόλου Παύλου.
Ωστόσο, ο πρωτοπρεσβύτερος καθηγητής Γεώργιος Μεταλληνός θεώρησε άσκοπη, ίσως και απαράδεκτη, οποιαδήποτε προσπάθεια προσοικείωσης μιας δυτικής μόδας. Στο είδος των καρτών ο ερωτικός λόγος λοιπόν και οι ευχές στις κάρτες «βιβλιαρίου» καταθέσεων και «τραπεζικής επιταγής», διακρίνονται για μια λεκτική γενίκευση, που οδηγεί στο συναίσθημα και στην έκφραση εσώτερων επιθυμιών.
Οι κάρτες κυκλοφορούν στα καθιερωμένα (μεγάλα ή μικρά) μεγέθη, αλλά και σε σχήματα καρδιάς, δίσκων μουσικής (οι λεγάμενες «δισκοκάρτες») ή σε μορφή επιστολής, με «γραμματόσημο» το συμβολικό σχήμα μιας κατακόκκινης καρδιάς!
Σύμφωνα με το περιεχόμενό τους, που διακρίνεται για την ευαισθησία, την ευρηματικότητα και τη χιουμοριστική διάθεση, μπορούν να καταταχθούν στις εξής κύριες κατηγορίες:
- Κάρτες με ευαίσθητο και απλό ερωτικό λόγο, όπως, για παράδειγμα, «Αγάπη μου, θέλεις να μάθεις πόσο πολύ σε αγαπώ;… Τόοοσο πολύ!»
- Κάρτες με κάποια στοχαστικότερη διάθεση, όπως, για παράδειγμα, «Μέσα σ’ αυτή την κοινωνική μιζέρια που ζούμε, στα οικονομικά αδιέξοδα που μας καταδυναστεύουν, την πολιτική ανασφάλεια που υπάρχει στον κόσμο, και συνειδητοποιώντας την ανεπάρκεια της ελεύθερης έκφρασης, απερίφραστα σου δηλώνω ότι …σ’ αγαπώ τρελά!»
- Κάρτες σε μορφή παραδοσιακού αινίγματος (με την απάντηση στο εσωτερικό της κάρτας), όπως: «Ποιος έχει ωραία μάτια, γλυκό χαμόγελο και είναι ερωτευμένος μαζί σου;». Απάντηση: «Εγώ!!!»
- Κάρτες με (ευκόλως εννοούμενα) σύμβολα μαθηματικών εξισώσεων: «χ = (σε λατρεύω) 2 X (σε ποθώ) 3: (Σ’ αγαπώ)».
- «Ξυστοκάρτες», απομιμήσεις του «ξυστού» λαχείου: «Ό,τι έχω και ό,τι κερδίσω στη ζωή μου, όλα θα ‘θελα να τα μοιραστώ μαζί σου!…» Και στο «ξυστό» σημείο (μετά βέβαια από ξύσιμο) αποκαλύπτεται το μήνυμα – κέρδος: «Το μόνο που αγαπώ και δε μοιράζομαι με κανέναν είσαι συ!» (Ευρηματική πράγματι κάρτα, που συμβαδίζει με τη σύγχρονη «ξυστομανία» των Νεοελλήνων.)
- «Δισκοκάρτες», απομιμήσεις δίσκων μουσικής. Τα λόγια του «δίσκου» θυμίζουν ότι: «Η αγάπη είναι ένα υπέροχο πράγμα! Ευτυχία είναι να είμαστε μέσα σ’αυτόν μαζί!!!»
- Κάρτες-επιστολές (σε μορφή φακέλου), όπως, για παράδειγμα, «Κάθε μέρα νομίζω ότι δε θα μπορούσα να σ’ αγαπήσω περισσότερο, αλλά κάθε μέρα κάνω λάθος, γιατί συνέχεια ανακαλύπτω νέους και υπέροχους λόγους για να σ’ αγαπώ περισσότερο».
Βέβαια όλα αυτά δηλώνουν, τελικά, την ευρηματικότητα της αχόρταγης αγοράς.
Υπάρχουν ακόμα κάρτες σε μεγάλα μεγέθη, με μακροσκελή συναισθηματικά κείμενα ή κείμενα που υποδεικνύουν τους (υποτιθέμενους) κανόνες μιας αμοιβαίας αγάπης. Εδώ συγκαταλέγονται και οι κάρτες-απομιμήσεις (ακόμα και στο σχήμα των πέτρινων πλακών) των δέκα εντολών της Παλαιάς Διαθήκης. Παραθέτω το κείμενο αυτό γιατί παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον:
Οι Δέκα Εντολές της αγάπης μας:
- Θα μοιράζομαι τα πάντα μαζί σου.
- Δε θα ψάξω ποτέ να βρω ένα άλλο μέρος από την αγκαλιά σου.
- Συνέχεια θα ανακαλύπτω νέους και υπέροχους λόγους για να σ’αγαπώ περισσότερο.
- Θα σου υπενθυμίζω καθημερινά το πόσο σ’ αγαπώ.
- Πάντα μια μικρή σκέψη μου για σένα θα μου φτιάχνει την ημέρα.
- Όταν πέφτει ένα αστέρι, η ευχή μου θα είναι να μη χωρίσουμε ποτέ.
- Τα μαλώματα, ο βρισιές και τα νεύρα θα είναι μια παρένθεση στην αγάπη μας.
- Όταν είμαστε μακριά, θα νιώθω πάντα ότι σ’ έχω δίπλα μου.
- Θα έχεις πάντα κάτι που δε θα το έχει κανένας άλλος. Εμένα να σ’ αγαπάω.
- Θα θυμάμαι πάντα την επέτειό μας, τη γιορτή και τα γενέθλιά σου. Οι Δέκα Εντολές ισχύουν και για τους δυό μας.
Από τα παραπάνω γίνεται, νομίζω, φανερό ότι οι ελληνικές ευχετήριες κάρτες της αγάπης δεν έχουν να ζηλέψουν τίποτε από τις αντίστοιχες ξένες, που έχουν μια μακρόχρονη παράδοση. Αλλά ενδέχεται να είναι ακριβείς απομιμήσεις, όπου και τα κείμενα ακόμα έχουν μεταφραστεί από τις όμοιες ξένες κάρτες.
Εκτός από τις κάρτες, έχουμε και το ερωτικό μήνυμα που δίνεται ή ανταλλάσσεται (παλαιότερα, σπανιότερα σήμερα) στις εφημερίδες. Το μήνυμα αυτό είναι κατά κανόνα σύντομο, απευθύνεται και υπογράφεται συνήθως με το όνομα του συντάκτη ή με ένα ψευδώνυμό του. Και τα δύο όμως είναι μάλλον γνωστά στους ενδιαφερομένους. Τέτοια έντυπα μηνύματα πρωτοδημοσιεύθηκαν στην Αγγλία και δημοσιεύονται έκτοτε κάθε χρόνο τις παραμονές και ανήμερα της γιορτής του αγίου Βαλεντίνου σε λαϊκές αλλά και έγκυρες καθημερινές εφημερίδες, όπως οι Times του Λονδίνου.
Το έντυπο μήνυμα ήρθε τα τελευταία χρόνια και στην Ελλάδα. Το πέρασε πρώτη στις σελίδες της η αθηναϊκή απογευματινή εφημερίδα Έθνος, η οποία σημείωνε στις 14 Φεβρουάριου 1991: «…ανάμεσα στους «Σκουντ» και τους «Πάτριοτ» (βρισκόμασταν στο 1991, με νωπές ακόμα τις πολεμικές επιχειρήσεις στον Περσικό Κόλπο) υπάρχουν και τα βέλη του έρωτα!»
Ο Φεβρουάριος όμως δεν είναι ο μήνας που «ζευγαρώνουν» μόνο οι άνθρωποι. Ζευγαρώνουν και τα πουλιά, σύμφωνα με μια παλιά λαϊκή παράδοση, γνωστή από τον 14ο αιώνα. Υπάρχει μάλιστα γι’αυτά και παροιμία – μεταγενέστερη μάλλον και προφανώς επηρεασμένη από τη γιορτή – που λέει ότι τα ταιριαστά πουλιά ζευγαρώνουν την ημέρα του αγίου Βαλεντίνου.
Άνθρωποι και πουλιά μαζί «ζευγαρώνουν» τον Φεβρουάριο, κι ο Απρίλης με την Άνοιξη είναι κοντά, για να θυμηθούμε και τους στίχους ενός ωραίου λατινικού ποιήματος (93 τροχαϊκοί τετράμετροι στίχοι) για «Το ξενύχτι της Αφροδίτης», που παρουσίασε παλαιότερα (σε δική του μετάφραση) από την Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ (10 Φεβρουάριου 1991) ο καθηγητής Δ.Ζ. Nικήτας με αφορμή την ίδια γιορτή. Το ποίημα αυτό φαίνεται ότι γράφτηκε για να τραγουδηθεί στην ανοιξιάτικη γιορτή της Αφροδίτης, αρχαίας Βαλεντίνης του έρωτα και των ερωτευμένων! Δίνω εδώ χαρακτηριστικά αποσπάσματα από το ποίημα:
Αύριο ν’αγαπήσει όποιος ώς τώρα δεν αγάπησε
κι εκείνος που αγάπησε, αύριο ν ‘αγαπήσει!
Καινούργια τώρα άνοιξη, γεμάτη μελωδίες!
Την άνοιξη ο κόσμος εγεννήθηκε!
Την άνοιξη οι αγάπες συμφωνούνε!
Την άνοιξη βρίσκουνε ταίρι τα πετούμενα, κι η δασωμένη λαγκαδιά την κόμη αφήνει λεύτερη:
Γυναίκα πια έχει γίνει του όμβρου.
Αύριο η θεά, η ενώτρια των ερώτων, καλύβια κατα πράσινα από μυρτιάς βλαστάρια μες στις σκιές των σύνεδρων γλιστρώντας τα ενώνει.
Αύριο θα κρίνει δίκαια η θεία Αφροδίτη,
Που στο θρονί της κάθεται το αψηλό επάνω.
Ο άγιος Βαλεντίνος είναι γνωστός σήμερα urbi et orbi, και στη διασημότητά του δεν συνετέλεσε μόνο το αιώνιο και χωρίς σύνορα ερωτικό συναίσθημα, αλλά κυρίως το «δούναι και λαβείν» της σύγχρονης (και κυρίαρχης) εμπορευματικής οικονομίας…
Ωστόσο φαίνεται πως, όπως κάθε μόδα, έτσι και ο όψιμα «εισηγμένος» στα «καθ’ ημάς» άγιος των ερωτευμένων άρχισε να χάνει τη δημοτικότητα των πρώτων χρόνων. Χαρακτηριστικός ήταν ο τίτλος σχετικού ρεπορτάζ, δημοσιευμένου στην Εφημερίδα ΤΟ ΒΗΜΑ της 15ης Φεβρουάριου 2000: «Στο …limit down έπεσε εφέτος ο Άγιος Βαλεντίνος».
1η δημοσίευση: Σύμβουλος ΥΓΕΙΑΣ (περιοδικό), τεύχος: Ιανουάριος-Φεβρουάριος ’17
14.2.2023
Καρπαθιακά Νέα