της Καθηγήτριας Φιλολογίας του Γυμνασίου και των Λυκειακών Τάξεων Ολύμπου Καρπάθου,
Διδάκτορος Λαογραφίας της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριακού
Πανεπιστημίου Αθηνών
Αλίκης Μανδηλαρά
Όλυμπος Καρπάθου,
12 Μαρτίου 2023
Σήμερα τιμάμε την 75η επέτειο της Ενσωμάτωσης της Δωδεκανήσου στη Μητέρα Ελλάδα. Μια επέτειος που σηματοδοτεί μια ημέρα ορόσημο τόσο για την πατρίδα όσο και για την ιστορία μας. Μια ημέρα μνήμης για όλες τις θυσίες των Δωδεκανησίων, που αποτέλεσαν φάρο αγωνιστικότητας και ελπίδας στη διάρκεια των αιώνων της ξένης κυριαρχίας και υποτέλειας των Νοτίων Σποράδων. Οι λόγοι που ώθησαν τους Δωδεκανήσιους να μην παραδοθούν αμαχητί στους ξένους κατακτητές έχουν να κάνουν, σαφώς, με την ελληνική τους συνείδηση, την οποία διαιώνισαν κάτω από δύσκολες συνθήκες, ενώ λαχταρούσαν, όσο τίποτε άλλο, την επιστροφή στον εθνικό κορμό.
Με βάση τις ιστορικές καταγραφές και τις αρχαιολογικές μελέτες έχει αποδειχθεί ότι, όπως και ο υπόλοιπος αιγαιακός χώρος, τα Δωδεκάνησα κατοικήθηκαν ήδη από την 4η χιλιετία π.Χ. Μάλιστα, το αγαλματίδιο της «κυρίας της Καρπάθου», όνομα με το οποίο είναι γνωστό ένα ειδώλιο γυναικείας μορφής, από τάφο στη Βρουκούντα και, πιθανότατα, αναπαριστά μια θεότητα της γονιμότητας, χρονολογείται από εκείνη την εποχή και σήμερα αποτελεί ένα από τα εκθέματα του Βρετανικού Μουσείου.
Στη συνέχεια των αιώνων, τα νησιά, σύμφωνα και με το Διόδωρο το Σικελιώτη, κατοικήθηκαν από Μινωίτες, ενώ, έπειτα, από Αχαιούς και Μυκηναίους. Η Κάρπαθος, για παράδειγμα, αναφέρεται από τον Όμηρο στον περίφημο «κατάλογο των πλοίων» τα οποία συμμετείχαν στην Τρωική εκστρατεία, γεγονός που μαρτυρά την ισχυρή εμπορική και στρατιωτική δύναμη των νησιών την εποχή εκείνη. Παράλληλα, η Κάρπαθος, εκτός από την Ιλιάδα, αναφέρεται και σε ομηρικούς ύμνους, και, συγκεκριμένα, σε εκείνον προς τιμή του θεού του φωτός Απόλλωνα, με το προσωνύμιο «ανεμόεσσα», δηλαδή γεμάτη από ανέμους ή, αλλιώς, η ανεμοδαρμένη. Τα δύο αυτά χαρακτηριστικά, που αποτυπώθηκαν στα αρχαία κείμενα, του άπλετου φωτός, δηλαδή, που επικρατεί κατά το μεγαλύτερο μέρος του έτους, αλλά και εκείνο των συνεχόμενων ανέμων, νομίζω ότι μπορούμε να τα επιβεβαιώσουμε μέχρι και σήμερα.
Μετά την παρακμή του Μυκηναϊκού πολιτισμού και τον αποκαλούμενο «ελληνικό μεσαίωνα», τα Δωδεκάνησα αποικίζονται από τους Δωριείς. Απόγονοι του Δώρου, γιου του Έλληνα, γεμίζουν το νότιο Αιγαίο και τις απέναντι ακτές της Μικράς Ασίας. Στις περιοχές αυτές μεταλαμπαδεύουν το εργατικό τους πνεύμα, την ατσαλένια τους πειθαρχία, την παροιμιώδη λιτότητα και το ακλόνητο πολεμικό τους φρόνημα, αφήνοντας έτσι ένα ιδιαίτερο ιστορικό αποτύπωμα εκεί, σε αντιδιαστολή με εκείνο των Ιώνων ή των Αιολέων, που αποίκησαν τον κεντρικό και βορειοανατολικό αιγαιακό χώρο.
Αποτέλεσμα του δωρικού αποικισμού ήταν και η δημιουργία της «Δωρικής Τετράπολης» στην Κάρπαθο αλλά και της «Δωρικής Εξάπολης» στη γειτονική Ρόδο. Συνασπισμοί πόλεων, με τη μορφή συνομοσπονδίας και θρησκευτικής ένωσης, μια γνωστή πρακτική που εφάρμοζαν για την καλύτερη πολιτική και στρατιωτική οργάνωση των νέων τόπων εγκατάστασης. Ίσως από τότε να χρονολογούνται και ορισμένα τοπωνύμια στην Κάρπαθο, όπως η Δαματρία, με τη δωρική διαλεκτική χρήση του φωνήεντος α, στη θέση του ιωνικού η, τοπωνύμιο που αποτυπώνει, δηλαδή, το όνομα της θεάς Δήμητρας.
Εκτός απ’ αυτά τα γλωσσικά στοιχεία όμως, που μαρτυρούν την επίδραση του ελληνικού πολιτισμού στα Δωδεκάνησα, πώς θα μπορούσαν τα θαύματα του αρχαίου κόσμου να είναι επτά, χωρίς να συμπεριληφθεί σ’ αυτά το άγαλμα του Κολοσσού στο λιμάνι της Ρόδου ή, πώς θα ήταν επτά οι σοφοί της αρχαιότητας, χωρίς τη συμβολή του Κλεόβουλου από την πόλη της Λίνδου, επίσης στη Ρόδο; Ή, ακόμα, σε ποιον αρχαίο θεραπευτή θα ορκίζονταν πίστη όλοι οι νέοι γιατροί σήμερα, αν δεν υπήρχε ο σπουδαίος Ιπποκράτης από την Κω, ο οποίος έθεσε τον εαυτό του στην αντιμετώπιση του ανθρώπινου πόνου; Γίνεται κατανοητό, λοιπόν, ότι υπάρχουν τόσα παραδείγματα από το αρχαίο παρελθόν, με τα οποία επιβεβαιώνεται ότι η ιστορία των Δωδεκανήσων είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με την ιστορική πορεία του ελληνικού πνεύματος.
Στους επόμενους εξελικτικούς αιώνες του ελληνισμού, τα νησιά ακολούθησαν την ίδια μοίρα όπως και άλλες ελληνικές πόλεις. Έτσι, συμμετείχαν στους πολέμους εναντίον των Περσών κατά τον 5ο αιώνα, εντάχθηκαν αργότερα στο κράτος του Μεγάλου Αλεξάνδρου και στα ελληνιστικά βασίλεια των επιγόνων του, κατακτήθηκαν από τους Ρωμαίους στους τελευταίους προχριστιανικούς αιώνες, ασπάστηκαν το Χριστιανισμό, ενώ, στο τέλος του 4ου αιώνα μετά Χριστόν, συμπεριλήφθηκαν στα όρια του Ανατολικού Ρωμαϊκού Κράτος, το οποίο είναι περισσότερο γνωστό με τον όρο Βυζαντινή Αυτοκρατορία. Και, όπως οι υπόλοιπες ελληνικές περιοχές, τα Δωδεκάνησα συνέχισαν και διατήρησαν την ελληνική τους παράδοση, με κύριο εκφραστή την ελληνική γλώσσα και συνείδηση.
Μερικά χρόνια πριν την κατάλυση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας και την οριστική άλωση της Πόλης, τα Δωδεκάνησα έγιναν το επίκεντρο του ενδιαφέροντος για τους Δυτικούς, καθώς αποτελούσαν σημαντικό σταθμό στους εμπορικούς θαλάσσιους δρόμους από και προς την Ανατολική Μεσόγειο. Αφορμή για την κατάληψη ορισμένων νησιών από Ενετούς, Γενουάτες και άλλους ισχυρούς του εμπορίου, υπήρξε η πρώτη άλωση της Πόλης από τους Σταυροφόρους το 1204 και η επακόλουθη εξασθένιση της Βυζαντινής εξουσίας. Έτσι, στα 1309 το μεγαλύτερο νησί των Δωδεκανήσων, η Ρόδος, βρέθηκε υπό την εξουσία του Τάγματος των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη, οι οποίοι σταδιακά εξάπλωσαν την κυριαρχία τους και στα υπόλοιπα νησιά.
Η παρουσία, όμως, των Δυτικών κατακτητών δεν αλλοίωσε την πνευματική και πολιτισμική ταυτότητα των Δωδεκανησίων στα διακόσια χρόνια περίπου της κυριαρχίας τους, αφού η κληρονομιά των προγόνων ήταν ακόμη ζώσα στην καθημερινότητά τους. Ακολούθησε μια νέα κατακτητική περίοδος, αυτή τη φορά από την Ανατολή, όταν η ανερχόμενη και ασυγκράτητη Οθωμανική Αυτοκρατορία, έχοντας καταλύσει το Βυζάντιο, αντιμετώπισε με επιτυχία τους Ιωαννίτες, κατακτώντας τα νησιά του νοτιοανατολικού Αιγαίου στις αρχές του 1500.
Οι Οθωμανοί κατακτητές ήταν γνωστοί για τους άτεγκτους τρόπους με τους οποίους αντιμετώπιζαν τους υπόδουλους σ’ αυτούς λαούς, αφού η κύρια έγνοια τους ήταν η είσπραξη φόρων. Τη μόνη παραχώρηση που επέδειξαν, ήταν εκείνη απέναντι στους λαούς της Βίβλου, στους οποίους εντάσσονταν και οι Χριστιανοί, καθώς, όπως και οι Μωαμεθανοί, επρόκειτο για μονοθεϊστικές θρησκείες. Σ’ αυτούς, λοιπόν, επεδείκνυαν ανοχή κατά την τέλεση ορισμένων θρησκευτικών καθηκόντων.
Τα χρόνια της Οθωμανοκρατίας περνούσαν, έγινα δεκαετίες και αιώνες, ώσπου έφτασαν στην έκρηξη της Επανάστασης του 1821. Παρά την παροχή βοήθειας από τα Δωδεκάνησα, με πλοία και στρατιώτες, με τη συμμετοχή σε τοπικές εξεγέρσεις, όπως στην Κρήτη και την Κάσο, καθώς και με την ολόψυχη συμμετοχή στον εθνεγερτήριο Αγώνα, τα νησιά παρέμειναν στην κυριαρχία των Οθωμανών και μετά την επίσημη αναγνώριση του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους τη δεκαετία του 1830. Το χρονικό της απελευθέρωσής τους θα ακούσουμε στη συνέχεια, στη διάρκεια της μαθητικής γιορτής.
Σκοπός όμως αυτής της πολύ σύντομης ιστορικής αναδρομής των Δωδεκανήσων δεν είναι η απλή απαρίθμηση των κατακτητών, αν και αναμφισβήτητα υπήρξαν πολλοί και ποικίλοι. Στόχος της ενθύμησης αυτής είναι η αποτύπωση του ακλόνητου φρονήματος των Δωδεκανησίων στο πέρασμα των αιώνων, το οποίο οδήγησε στην πολυπόθητη ημέρα της Ενσωμάτωσης. Είναι αξιοθαύμαστο το πώς έμεινε αδιαπραγμάτευτη η πίστη στα ιδανικά του ελληνικού πολιτισμού στα υποδουλωμένα αυτά νησιά, για έξι αιώνες υπό την κυριαρχία ξένων κατακτητών, χρονικό διάστημα που είναι μεγαλύτερο από άλλες σκλαβωμένες περιοχές. Οι λόγοι που κράτησαν ακμαίο το φρόνημα των Δωδεκανησίων, τους οποίους εκθέσαμε παραπάνω, στην ουσία συνοψίζονται στην κοινή συνείδηση ταυτότητας, σε μια άρρητη γνώση της ιστορικότητας, σε μια βεβαιότητα, τελικά, κοινής καταγωγής, που αν και δεν είχε τη μορφή ενός τυπικού σχολικού μαθήματος, ήταν τόσο διάχυτη σε όλους.
Ας πάρουμε και εμείς, λοιπόν, σήμερα τα κατάλληλα διδάγματα από τον αγώνα εκείνων και ας κρατήσουμε την ίδια πίστη στα ιδανικά και τις πανανθρώπινες αξίες του ελληνικού πολιτισμού. Γιατί μπορεί οι διάφοροι κίνδυνοι που θα μπορούσαν να αποτελέσουν απειλή σήμερα να είναι ευδιάκριτοι αρκετές φορές, όπως ένας εξουσιαστικός αντίπαλος για παράδειγμα, η ενδεχόμενη, όμως, αλλοίωση των συνδετικών στοιχείων της κοινωνίας μας, όπως είναι το ελληνικό φιλότιμο, η λεβεντιά και η ευγένεια, η διάθεση για βοήθεια και η ηθική ακεραιότητα, όλα αυτά δηλαδή που χαρακτηρίζουν την ιδιοσυγκρασία μας στο πέρασμα των αιώνων, να έχει πιο σοβαρές συνέπειες για τον πολιτισμό, την ιστορία και την ίδια την ταυτότητά μας σε βάθος χρόνου.
Αλίκη Μανδηλαρά
φωτογραφίες Ευγενία Φουρτίνα
12.3.2023
Καρπαθιακά Νέα
