Βασιλόπιτες -«αετάκια»-«αετοί» κι αηβασιλιάτικα σύμβολα***
Μαριγούλα Κρητσιώτου
Τα «διαβασμένα» ή «λειτουργημένα» ψωμιά (πρόσφορο, άρτος, φανουρόπιτα, γίλες) παίρνουν την δύναμη για ευλογία, προστασία και καλοτυχία. Αλλά και τα αλειτούργητα την αποκτούν, εφόσον θα έχουν υποστεί την ενέργεια λαϊκών τελετουργιών, στις οποίες περιέχεται κάψιμο λιβανιού, προσκύνημα, σημάδι του σταυρού στην ενδεδειγμένη επιφάνεια και ταυτόχρονα λόγια προσευχής. Τέτοιες πρακτικές προηγούνται π.χ.από το μοίρασμα της ψυχόπιτας ή το ζύμωμα του ψωμιού ή το κόψιμό του για το τραπέζι. Πρόκειται για σημάνσεις που επιτρέπουν στα εν λόγω είδη να πετυχαίνουν τον σκοπό, για τον οποίο είναι ταγμένα.
Στο θρησκευτικό περιεχόμενο των πιο πάνω πράξεων εμπλέκεται η έννοια του ιερού και του μαγικού. Το ιερό και μαγικό πραγματώνει το καλό ή το κακό, με μυστήριο, παράδοξο και απρόσμενο τρόπο, ενώ η ύπαρξη και δύναμή του οφείλεται στις ισχύουσες αντιλήψεις. Για παράδειγμα, στην παλαιότερη Κάρπαθο πίστευαν ότι το «μικρό χριστόψωμο» ή «χριστοκούλουρο» μπορούσε να επιτελεί την εξασφάλιση φαγητού και γενικώς την αφθονία και τον πλούτο. Το έφτιαχναν, λοιπόν, συνοδεύοντας το πλάσιμο και κάθε κίνηση που το αφορούσε, με ευχές, προσευχές και σταυροκοπήματα. Πρωτίστως, του έδιναν σχήμα σταυρού, χρησιμοποιώντας ζύμη από των κουλουριών των Φώτων (της Λαμπρής, στα Πάνω χωριά). Κι όταν είχε ψηθεί, δεν το έτρωγαν όπως τα άλλα χριστόψωμα, αλλά το τοποθετούσαν στην «ψωμοθούκα», στο μπαούλο, στο ντουλάπι ή όπου αλλού φυλάσσονταν τα σημαντικά και πολύτιμα του σπιτιού. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, κατάφερνε ως δια μαγείας «να μη τελειώνει το ψωμί» ή « να πολλαίνου’ τα καλά» στο σπίτι.
Και η βασιλόπιτα είναι μαγική και μαντική. Ταυτιζόμενη με το κατώφλι του καινούργιου χρόνου και φέρνει καλοτυχία. Το κατώφλι και η αλλαγή που αυτό σηματοδοτεί την ανάγουν σε μέσον εξευμενισμού ανώτερων δυνάμεων, ώστε τίποτε αρνητικό να μην σκιάζει το πέρασμα από τον παλιό, στον καινούργιο χρόνο. Για τούτο, την σταυρώνουμε κι επιπλέον αφιερώνουμε τα πρώτα κομμάτια της στον Χριστό, στον Αη Βασίλη, στον τάδε Αγιο κλπ.
Οι βασιλόπιτες διαφέρουν από τόπο σε τόπο. Οι μικρασιάτικες και πολίτικες διακρίνονταν για πιο φίνες υφές και γεύσεις. Αντίθετα, στις αγροτικές ελληνικές περιοχές συνηθίζονταν και συνηθίζονται χορτόπιτες, τραχανόπιτες, κοτόπιτες, τυρόπιτες κλπ. Μάλιστα, για την κατανομή εργασίας στην οικογένεια, τοποθετούσαν μέσα στην σύστασής τους ένα στάχυ, ένα φασόλι, λίγο τυρί, ένα κέρμα κλπ. Το στάχυ σήμαινε για εκείνον που το κέρδιζε, ότι θα αναλάμβανε τις αγροκαλλιέργειες, το φασόλι, τα κηπευτικά, το τυρί τα κτηνοτροφικά, το νόμισμα το εμπόριο των προϊόντων της οικογένειας και την τροφοδοσία της.
Γνωστή ήταν και η πίτα για τα βοοειδή, εφόσον, ως μέσα παραγωγής, ήταν πολύ σημαντικά για την οικιακή οικονομία. Τέτοια πίτα φτιάχναμε και στην Κάρπαθο και μάλιστα, των Φώτων. Την λέγαμε «βουόπιτα»,. Την γέμιζαν με σταφίδα, όπως τα ζιμπίλια, και την διακοσμούσαν ανάλογα. Ο Νουάρος λέει ότι την σφράγιζαν, όπως τον άρτο και το πρόσφορο, κι αφού εκκλησιαζόταν και αγιαζόταν, τήν πήγαιναν στα βόδια, μαζί με τον αγιασμό.
Εντελώς ιδιαίτερες είναι οι ρομβοειδείς ατομικές βασιλόπιτες της Καρπάθου, με ανάγλυφο στην επιφάνειά τους ένα δικέφαλο αητό, ακριβώς όπως τον σκαλισμένο στο προορισμένο γι αυτές τυπάρι (ξύλινη σφραγίδα). Προκειμένου για την αποτύπωσή του, πιέζουμε την σφραγίδα σε λεπτό φύλο από την ζύμη τους, κόβουμε περιμετρικά και ψήνουμε. Αυτές οι βασιλόπιτες συνηθίζονταν στο Οθος και στο Απέρι. Μάλιστα, στο Απέρι, λέγονται «αετοί».
Πρόκειται για βασιλόπιτες μικρασιατικής καταγωγής, που λέγονταν «αητάκια» ή «αητουδάκια» κι ήταν ένα από τα γιορταστικά εδέσματα, στο πρωτοχρονιάτικο τραπέζι των Μικρασιατών. Να λοιπόν, που τα αητουδάκια της Μάκρης, του Αϊδινίου, της Ερυθραίας, της Σμύρνης πέταξαν, ποιος ξέρει πότε και πώς, διωγμένα; Κυνηγημένα; κι ήρθαν και φώλιασαν στα μέρη μας και μπήκαν στις πρωτοχρονιάτικες γεύσεις μας. Κυρίως, ποιος ξέρει, με τίνος την μεσολάβηση βρήκαν απάγκιο στα σπίτια και στα χέρια της Καρπαθιάς; Μάλλον, το πάρε-δώσε, έγινε μεταξύ γυναικών, εφόσον μιλάμε για έργα οικιακής και γυναικείας τέχνης.
Τα αητάκια ενσωματώθηκαν και σε άλλους πολιτισμούς, όπως δείχνουν τα social media: «Σε ξεχωριστό αλλά αναπόσπαστο πλέον κομμάτι της κρητικής παράδοσης μετέτρεψε ο χρόνος ό,τι μπόρεσε να διασωθεί από τον υλικό και πνευματικό θησαυρό των Μικρασιατών προσφύγων στην Κρήτη». ..«‘Οσοι είχαν την τύχη να ζήσουν τις γιορτινές μέρες κοντά σε Μικρασιάτες, θα θυμούνται, πριν την Πρωτοχρονιά, «την γέννηση» στις ταπεινές προσφυγικές παράγκες εκατοντάδων περήφανων βυζαντινών δικεφάλων και το ταξίδι τους πάνω στις μεγάλες λαμαρίνες προς το φούρνο κάθε προσφυγογειτονιάς»
Εικόνα 3 Μεγάλη οικογενειακή βασιλόπιτα με τον δικέφαλο από την Κρήτη
Υπήρξαν, επίσης, στις προσφυγογειτονιές Μικρασιατών της Χίου, με την ονομασία «αετούδια». Στο πέρασμα του χρόνου ξεχάστηκαν. Και λίγα χρόνια πριν, η πρόεδρος του συλλόγου, «Μορφωτικός Σύνδεσμος Βαρβασίου Χίου Βιβλιοθήκη Φάρος» (ίδρυση το 1957, από τους τότε Μικρασιάτες της βρισιάς, «τουρκόσποροι»), βρήκε στα αρχεία του την σφραγίδα με τον δικέφαλο. Ηταν η Γεωργία Χούλη, 3ης γενιάς Μικρασιάτισσα. Ακολούθησε έρευνα, από την οποία εξασφάλισαν κι άλλες σφραγίδες. Βρήκαν, επιπλέον, την συνταγή και με αφορμή τις επετειακές εκδηλώσεις για τις χαμένες πατρίδες έκαναν την εκδήλωση «Μνήμες Μικράς Ασίας κλπ». Τα δε αετούδια πρόσφεραν σε γηροκομείο του νησιού.
Εικόνα 4 Αητούδια από τη Χίο – «Μορφωτικός Σύνδεσμος Βαρβασίου Χίου Βιβλιοθήκη Φάρος»
Τα αητάκια, αητουδάκια κλπ χαράζουν, προφανώς, την ελληνική καθημερινότητα, απ’ όταν οι Μικρασιάτες, ως πρόσφυγες, γίνονται μέρος της. Και κάνουν την διαφορά ανάμεσα στους ίδιους και στους γηγενείς, καθώς πίσω από αυτά κρύβονται άπειρες οικονομικο-κοινωνικές και πολιτισμικές διαδρομές. Τα έφτιαχνε, λοιπόν, και μια Μικρασιάτισσα, εγκατεστημένη στον Αυλώνα Αττικής. Κι ήταν τόσο ντελικάτα και φίνα, ώστε οι Αυλωνίτες να μαγεύονται από την όψη και γεύση τους και να αποκαλούν την δημιουργό τους biscuit (μπισκουϊ). Την ταύτιζαν, δηλαδή, με γαλλικό μπισκότο, συλλαμβάνοντας, διαισθητικά μεν, αλλά καίρια, το «ευρωπαϊκό» στυλ που μιμούνταν όλες οι Μικρασιάτισσες και το οποίο επεκτεινόταν και στο νοικοκυριό, ως οικιακός μοντερνισμός. Οντως η κα Μπεμπεδέλη, έτσι λεγόταν, είχε κάνει την βασική γα γυναίκες εκπαίδευση της οικιακής διαχείρισης, που αφορούσε και στους καλούς τρόπους, σε μονή των Ουρσουλινών της Κωνσταντινούπολης.
Τα αητάκια, οι αετοί κι όπως αλλιώς ονομάζονται είναι τα παραδοσιακά γλυκά μπισκότα της πρωτοχρονιάς, του 12ημέρου λένε άλλοι, της Μικράς Ασίας. Βρίσκονταν στο γιορτινό τραπέζι κάθε σπιτιού, μαζί με τηγανίτες, λουκουμάδες, ισλιά, σαραγλιά κλπ. Συνόδευαν τον καφέ και το τσάι, αλλά κυρίως προσφέρονταν στα παιδιά που έλεγαν τα κάλαντα. Η ζύμη τους ήταν μπισκοτένια, ώστε η πίεση της σφραγίδας στη μάζα της να αποτυπώνει τον αητό. Με την ίδια ζύμη («τρουπιαλιαστή», «τριφτερή»), κάποιες φορές, έφτιαχναν και την μεγάλη, οικογενειακή βασιλόπιτα, σφραγίζοντάς την, σε σχήμα σταυρού, με τον δικέφαλο.
Φέρουν αυτά τα μπισκοτένια εδέσματα που δεν σταυρώνονται και δεν ευλογούνται την ιερότητα και μαγεία για να μεταδίδουν δύναμη, υγεία κι ευλογία σ’ όποιον χαρίζονται; Μα ναι, την δύναμη τους εκφράζει η ονομασία τους και η αντιστοιχία της στον δικέφαλο. Ο δικέφαλος στους Μικρασιάτες σφραγίζει τα κόλλυβα, τα πρόσφορα κι από τα ψωμιά του Αη Βασίλη, τις μικρές ατομικές βασιλόπιτες. Μάλιστα, τις ονοματίζει και τις χαρακτηρίζει. Η ονομασία τους, ερχόμενη στην ροή της γλώσσας αντανακλά κινήσεις και εικόνες του αητού κι επιπλέον « την ενεργητική, βιωματική σχέση μ’ αυτόν». Οι λέξεις «πάρε ένα αετό, ένα αετούδι» περικλείουν το λογικό και το παράλογο (ποιον αητό;) του μαγικού και ιερού λόγου. Οι λέξεις έχουν δύναμη. Για τούτο, ανάμεσα στα λόγια της καθιερωμένης ευχής «να πετάξεις σαν τον αετό» και στον αποδέχτη της, ενεργοποιείται μια συγκινησιακή αλληλεπίδραση.
Εδώ, ερχόμαστε στις χειρονομίες συγγένισσας του γνωστού μας Απερίτη Παναγιώτη Ορφανίδη, αντισμήναρχου, που σκοτώθηκε 30/12/1940, ετών 31. Η συγγενής έφτιαχνε κάθε χρόνο αετούς και απαραίτητα ονομάτιζε κι έναν, για τον Ορφανίδη. Ενστάλαζε, έτσι, στην μικρή βασιλόπιτα-αετό όλες τις ευχές και προσδοκίες της, για ψηλά και καλά πετάγματα του αντισμήναρχου. Παραδόξως ο αετός του, των παραμονών πρωτοχρονιάς του 1940, βγήκε στραπατσαρισμένος από τον φούρνο. Μαγική συγγένεια; Τραγικό προμήνυμα; Τα φτερά του Ορφανίδη, δυο μέρες μετά, τυλίχτηκαν στις φλόγες και ο ίδιος έγινε παρανάλωμά τους.
Ο δικέφαλος, εκτός από σύμβολο για ευλογία και καλοτυχία στην καθημερινότητα, είναι το δυνατό και ιερό σύμβολο της ρωμιοσύνης. Οι δύο κεφαλές της εικόνας του με την διαφορετική κατεύθυνση, καθώς επίσης, βιολογικά χαρακτηριστικά του, τα φτερά, το πέταγμα, η δύναμη, η ελευθερία, τον καθιστούν ένα ευρύ φάσμα σημασιών της ρωμαίικης ιστορίας και ταυτότητας. Ξεκινώντας από την Βυζαντινή Αυτοκρατορία, προσλαμβάνει τους συμβολισμούς της και τα αλλεπάλληλα χτυπήματα του γένους των ρωμιών. Η άλωση τον καθιστά πομπό ελπίδας για ανάκτηση της χαμένης δόξας. Ο διττός χαρακτήρας του τον εμπλέκει και με την θρησκευτική μας ιστορία και ιδεολογία. Συμβολίζει το δισυπόστατο του Θεανθρώπου (σώμα-πνεύμα), αλλά και την τρισυπόστατη ενότητα του θεού, που αντανακλάται στο έθνος, ως αλληλεγγύη. Εκφράζει, επιπλέον, την αγωνιστικότητα των πατέρων της εκκλησίας για την θεολογία των δογμάτων και την ισχύ του χριστιανισμού.
Από αυτήν την άποψη ο δικέφαλος ερμηνεύει την φιλοσοφική και θρησκευτική σκέψη του Αη Βασίλη. Καθρεφτίζει τα κηρύγματα και τα έργα του για την τριαδική, αλλά ομοούσια και αδιαίρετη διάσταση της αγίας τριάδας κι επίσης τον αλύγιστο χαρακτήρα του, όταν ο ίδιος και το ποίμνιο του γίνονται στόχος επιθέσεων από τους πολέμιους του Χριστιανισμού.
Αυτά κι επιπλέον η ανθρωπιστική δράση του, η ίδρυση της Βασιλειάδας, που διέθετε ορφανοτροφείο, γηροκομείο, φτωχοκομείο, νοσοκομείο και ξενοδοχείο για άστεγους ή η αγάπη του στα παιδιά και τους νέους και η θέση του για το πώς να καλλιεργούνται στην χριστιανική και ελληνική γραμματεία, τον κράτησαν ψηλά στην συνείδηση των πιστών.
Η ιστορία τον δικαίωσε, ονομάζοντας τον Μέγα. Κι οι πιστοί τον τιμούν την ημέρα που πέθανε ( 1η Ιανουαρίου του 379 μ Χ.)αφιερώνοντας του γιορτές, ψωμιά και παραδοσιακά τραγούδια, που η ιερή και μαγική τους διάσταση περικλείεται στην ονομασία τους, την προερχόμενη από το όνομά του ( βασιλόπιτες, αγιοβασιλιάτικα ).
Μια παλαιότερη παραλλαγή αυτών των καλάντων της Καρπάθου, συνδεμένη με την πληγή του ξενιτεμού λέει:
Αύριο ‘ν εί’ πρωτοχρονιά, σας εύχομαι χρόνια πολλά
χρόνια ευτυχισμένα / κάλια ‘που τα περασμένα.
Εχουμε δε και εορτή που ‘ναι στον κόσμο ξακουστή
Περιτομή κυρίου/ιεράρχου Βασιλείου
Αυτήν θα εορτάσουμε και θα διασκεδάσουμε
και θα μας βοηθήσει/ και θα μας καλοκαρδίσει/χιλιοχρονίσει
Φίλοι μ’ αν έχετε παιδιά που λείπουνε στην ξενιτιά
μακριά σας ξορισμένα / ‘πόψε θα ‘ναι λυπημένα.
Θυμούνται τη μανούλα τους/ μελαγχολεί η καρδούλα τους
εύχομαι να τα δείτε/ όπως τα επιθυμείτε
Είναι τα κάλαντα, τα οποία, πριν 2 χρόνια περίπου, η «Ομόνοια» Απερίου με πρόεδρο την Σοφία Οικονομίδου, συνόδευσε με σπιτικούς αετούς, φτιαγμένους με συνταγή, από προγονικό τετράδιο της Ζωής Χρυσού –Μουστακάκη.
Εικόνα 5 Συνταγή για αετόπουλα από Απέρι
Θα τραβήξω το κείμενο ως τα Φάρασα της Καπαδοκίας, τόπο καταγωγής του Αη Βασίλη και στο αγιοβασιλιάτικο τραγούδι που συνόδευε ειδικό τελετουργικό χορό, αφιερωμένο στην προσωπικότητά του, τον χορό «Εζ Βασίλη». Τον χόρευαν την παραμονή της γιορτής του, σε διάφορα σημεία της διαδρομής προς το εκκλησάκι του, που απείχε μια ώρα από την κατοικημένη περιοχή. Τον χόρευαν και στην αυλή του, όσο διαρκούσε ο ασπασμός, κρατώντας αναμμένες λαμπάδες. Το τραγούδι είναι σε ελεύθερη μετάφραση, από την τοπική διάλεκτο, στην οποία αναμειγνύονταν και τουρκικά. Σ’ αυτό τον ανακαλούν, ως θρησκευτικό και εθνικό ηγέτη. Μερικά αποσπάσματα:
Τρέξτε να πάμε στον Αη Βασίλη/ Να κρεμάσουμε τα κρέατα/ …/ Από τα χθες την αυγή πάμε στην εκκλησιά του/ Βάι Παναγιά μου, Θεοτόκον/ Κύριε ελέησον, Κυριε ελέησον/ Κάθε χρόνο έχουμε έθιμο την γιορτή του./ Μας κρατεί ενωμένους η πίστη και η προσευχή/ ας θολώνει τον χειμώνα το ποτάμι/ …/του Χριστιανού η πίστη είναι …δυνατή…/ Αγιε είσαι δίπλα μας όταν σε παρακαλούμε/…/ Και του Χριστού η εικόνα έχει φτερά και έρχεται στην ανάγκη μας/ Δύναμη και καλοσύνη ας γεμίσει η Χριστιανοσύνη…να γλυτώσει η Ρωμιοσύνη/Ας πάνε οι Τούρκοι κατά διαβόλου/…/ Ο Άγιος Βασίλειος να μας ευλογεί/Και να μας ξαναγυρίσει στον παλιό καιρό.
Εικόνα 6 Εζ Βασίλη- Σύλλογος Καππαδοκών Πλατέως Ημαθίας
Ο χορός Εζ Βασίλη χορεύεται σήμερα από πολλούς χορευτικούς συλλόγους. Μερικοί, μάλιστα, αναπλάθουν την τελετουργική πομπή προς το εκκλησάκι του και τον τελετουργικό χορό του, ανακαλώντας στο παρόν το μικρασιατικό έθιμο και το θρησκευτικό αίσθημα προς τον Αγιο.
***Το θέμα παρουσίασα πρώτη φορά στον «Ζέφυρο» Οθειτών , Ιανουάριο, 2020
Πηγές
Μπακαλάκη, Αλ. (1998). Λόγοι για ο φύλο και αναπαραστάσεις της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας στην Ελλάδα του 19ου και 20ου αιώνα.
Συλλογικό, (1997), Γλώσσα και Μαγεία
Στελλάκου Βάσω (1999). Οι πρόσφυγες της Καππαδοκίας στην Ελλάδα
Νεονάκης Ιωάννης (2015). συμβολισμοί του δικέφαλου.
Κασσαπάκη Βαγγελιώ (2018). Τριφτή βασιλόπιτα Σμύρνης και βασιλοπιτάκια αετάκια www.cretangastronomy.gr
Βραχιονίδου Μαρία (2020) Το έθιμο της βασιλόπιτας μέσα από λαογραφικά τεκμήρια
Κωνσταντινίδου Βιβή. Τριφτή βασιλόπιτα: η πρωτοχρονιάτικη πίτα της Σμύρνης WWW.gastronomos.gr
Τα «Αετούδια», τα παραδοσιακά ,μικρασιατικά, γλυκά μπισκότα www.youtube.com
