Ο Μανόλης Κωστέτσος υπήρξε μουσικό κεφάλαιο για το χωριό και το νησί μας. Oι μουσικές πλευρές και προσφορές του, είναι προσφορές μιας πολύχρονης ζωής, τις οποίες θα περιγράψω συνοπτικά, αναφερόμενη, επιπλέον, σε συνεργασίες μας, ως κομμάτια και της δικής του δράσης.
γράφει η Μαριγούλα Κρητσιώτου
Το σημαντικό και ασήμαντο καθενός μας στην ροή της καθημερινής ζωής έχει να κάνει με το πώς συμβάλλει στην πραγμάτωσή της. Πώς θα ολοκληρώνονταν οι καθιερωμένες μουσικοχορευτικές παραδόσεις μας (γάμος, πανηγύρι, ονομαστικές), χωρίς τον μουσικό συντονισμό από τους οργανοπαίχτες; Οι πράξεις μας στο γίγνεσθαι τέτοιων γεγονότων θα ήταν γυμνές, κούφιες και «ξεκάρφωτες», χωρίς την συγκεκριμένη μουσική συνοδεία. Γιατί αυτή μάς συγκρατεί σε διάλογο με τους δοσμένους σκοπούς μας, διαμορφώνοντας και τους μεταξύ μας διαλόγους και τις σχέσεις μας. Κατόπιν τούτου, μας συνενώνει σε αναπαραστάσεις ιστοριών και αξιών.
Μεσολαβητής, τέτοιων αναπαραστάσεων για τους Καρπάθιους της Καρπάθου και της Αυστραλίας υπήρξε ο Κωστέτσος , ασχολούμενος με την καρπάθικη μουσική, από μικρός. Με τις πρώτες μουσικές γνώσεις του, στο νου και στα χέρια, ταξίδεψε, το 1947, μόλις 17 χρόνων, για την Αυστραλία. Τότε, ακόμα, έπαιζε βιολί. Διορθώνω, λοιπόν, την αναφορά ότι έπαιξε λύρα στο πρώτο του γλέντι επί της αυστραλιανής γης (βλ.Κρητσιώτου, 2023).
Μαθήματα βιολιού πήρε από τον βιρτουόζο βιολιτζή Γιάννη Παπουτσάκη. Τα μαθήματα σε τέτοιες περιπτώσεις είναι τρόποι προφορικής παράδοσης. Ο ένας έδινε, ο άλλος έπαιρνε. Ο Παπουτσάκης παίζοντας γινόταν δάσκαλος για όλους, πολύ περισσότερο για όσους τον άκουγαν διαφορετικά, όπως ο Κωστέτσος. Η ανταλλαγή ενσαρκωνόταν, σύμφωνα με τις ενέργειες που εννοούν το αρπάζω, κλέβω, πιάνω. Ο Κωστέτσος «άρπαζε», «έκλεβε», «έπιανε με το αφτί» τις δοξαριές του Παπουτσάκη, πότε στα καθημερινά γλέντια και πότε εκεί, πάνω, στη Μέλλουρα, όπου το σπίτι του ενός ήταν δυο βήματα από του άλλου. Για την ακρίβεια, τον επισκεπτόταν με αυτόν τον σκοπό, όπως κι άλλοι, από άλλα χωριά.
Στην Αυστραλία, πριν καν ενσωματωθεί, ξεσηκώθηκε για την Αμερική. Σοβαρή βλάβη, όμως, του πλοίου στο οποίο ναυτολογήθηκε, προκειμένου να πιάσει σε αμερικανικά λιμάνια, τον ανάγκασε να παραμείνει στα αυστραλιανά δεδομένα. Το 1960 έρχεται στην Κάρπαθο, παντρεύεται την Ζωή Μιχαηλίδου, φεύγουν και οι δύο για την Αυστραλία, όπου απέκτησαν τα δύο τους παιδιά, την Ατζελα και τον Γιώργο, ο οποίος συνεχίζει την τέχνη του. Το 1968 επαναπατρίζονται. Ο ίδιος φεύγει ξανά και επανέρχεται το 1975.
Η δραστηριοποίησή του σε σχέση με το βιολί, μάλλον δεν ευνοείται τα πρώτα χρόνια της μεταναστευτικής του ζωής, στην Αυστραλία. Η οθείτικη και καρπάθικη κοινότητα αριθμεί ελάχιστους. Ολοι κι όλοι δεν αρκούν για να στελιαστεί μια παρέα γλεντιστών. Επιπρόσθετα επιβαρυντική αυτής της κατάστασης είναι η απουσία γυναικών και οργανοπαιχτών. Μόνο κατά την δεκαετία του 1950, 1960, μετά από νέες αφίξεις, ανάμεσα σ’ αυτές και γυναικών και οργανοπαιχτών, μπορούν στην καθημερινότητά τους να λειτουργούν μουσικοχορευτικά τελετουργικά. Τώρα, φτάνουν στις 80 οικογένειες. Τώρα, ευνοούνται οι μεταξύ τους κοινωνικές συνευρέσεις που, μάλιστα, οργανώνονται με τους κατά παράδοση τρόπους. Οι βαφτίσεις, οι γάμοι, οι ονομαστικές πλαισιώνονται από τοπικά φαγητά, όργανα, τραγούδια και χορούς.«Εκάναμε γλέντια τρικούβερτα, τη μια γιόρταζε ο ένας, την άλλη ο άλλος. Ήτο να μαζευόμαστε 60 και 70 σε κάθε σπίτι». Στις ονομαστικές, αν οι εορτάζοντες είναι περισσότεροι του ενός, ενοικιάζουν μια κατάλληλη αίθουσα, ώστε αυτή κι όχι τα πολλά σπίτια να είναι το σημείο αναφοράς των επισκεπτών. Μια ετήσια γιορτή (αρχές Φεβρ/ρίου) του συλλόγου τους, Karpathian Progressive Association of Australia, είναι το καρπάθικο μπάρμπεκιου, όπου συνεορτάζουν όλοι μαζί, με καρπάθικη μουσική και χορό. Στην ομάδα τους οι περισσότεροι είναι Πυλιάτες και Οθείτες. Αξίζει να ειπωθεί ότι Οθείτες οργανοπαίχτες κρατούν τις μουσικές παραδόσεις μας στην Αυστραλία, τόσο εκείνοι της παλαιότερης, όσο και της νεότερης γενιάς.
Ο Μιχάλης, Νίκος και Γιώργος Βασιλειώτης (λαούτο, ακορντεόν), ο Γιάννης Χατζηλίας (λύρα), ο Φραγκιός Βασιλειώτης (λαούτο, λύρα), ο Νίκος Βλάχος (λαούτο) φθάνουν την δεκαετία του 1950. Η ανάγκη να ενώνονται, έναντι του ξένου και της ξενιτιάς, τούς ωθεί και σε καθημερινές συναντήσεις. Κάνουν μεταξύ τους ζευγάρια και περιπλανούνται πάνω στους ήχους που παράγουν, ανακαλώντας το χωριό και το νησί. Μαζί τους, σχεδόν πάντα, βρίσκεται ο Κωστέτσος. Μάλλον τώρα αρχίζει να στρέφεται στο παίξιμο της λύρας. Την θέση του λυριστή παίρνει στα κατοπινά γλέντια, σύμφωνα με πληροφορητές.
Στο μέχρι τότε διάστημα, που διάγει την εργένικη ζωή του, εκτονώνεται μουσικά, εμφανιζόμενος κάθε Κυριακή με ένα σύγχρονο μουσικό σχήμα, στον χώρο ενός ομίλου αποστράτων. Στο σχήμα έχει τον ρόλο του ντράμερ. Αρχηγός ήταν ο Ζόζεφ, οργανοποιός, ο οποίος του είχε φτιάξει ένα λαούτο. Δέκα χρόνια συναντιόντουσαν με τα ίδια πρόσωπα, στον ίδιο χώρο. «Οταν άνοιγε η πόρτα, ήξερα ποιος θα μπει», έλεγε ο Κωστέτσος.
Από τις εμφανίσεις του με βιολί σώζεται ένα βίντεο, στα χέρια του ο γιου του Γιώργου. Πρόκειται για απόσπασμα, από το πικ-νικ (26/12/1949) του of the Canberra Greek Community. Υποθέτουμε ότι θα υπήρξαν κι άλλες τέτοιες πολιτισμικές στιγμές. Εκτός από το συγκεκριμένο βίντεο και το βιολί του και μια βιόλα, που επίσης βρίσκονται στην κατοχή του γιου του, αποτελούν συνιστούν υλικά απομεινάρια του μουσικού παρελθόντος του, από την Αυστραλία.
Η εμπλοκή του στα μουσικά πράγματα του χωριού και του νησιού συμπίπτει, περίπου, με την καθιέρωση του ηλεκτρονικού μουσικού ήχου. Υπ’ αυτό το καθεστώς, διάφορα χωριά εξασφαλίζουν, επί πληρωμή, τεχνικούς ήχου για τις διασκεδάσεις τους. Στο Οθος έχουμε δωρεάν τον Κωστέτσο και τα δικά του συστήματα ενίσχυσης ήχου. Τα μεταφέρει ο ίδιος οπουδήποτε το καλεί η περίσταση: στις Στες τα Αή Παντελέμωνα, στους Εϋρους της Γυνατούς, στις Κάλλενες, τα Αή Συμεών κλπ κλπ.. Στο χώρο της διασκέδασης φτάνει πρώτος για την τοποθέτησή τους. Στα πανηγύρια, πριν τον παπά, ώστε να γίνουν έγκαιρα οι συνδέσεις για να ακούγονται οι ψαλμωδίες στους γύρω χώρους. Τα τακτοποιούσε, επιπλέον, στην εξέδρα των οργανοπαιχτών, με σκοπό να είναι όλα έτοιμα, όταν θα ξεκινούσε ο χορός.
Ο Κωστέτσος προσέγγιζε περισσότερο το κατωχωρίτικο ύφος, αφομοιώνοντας σ’ αυτό ίχνη από την άλλη Κάρπαθο. Είχε, επίσης, τις αντοχές να παίζει επί ώρες, κάτι που χαρακτηρίζει τους Καρπάθιους οργανοπαίχτες κι επιπλέον, διακρινόταν για επαγγελματική συνέπεια.
Το παρελθόν του ντράμερ και η εξοικείωση με προεπιλεγμένους ρυθμούς, προφανώς τον επηρεάζει. Ως γνωστό, τοποθετούσε στα μηχανήματά του ένα drum machine, επιδιώκοντας πιο δυνατό ήχο στον ρυθμό, από εκείνον που παράγουν τα λυροκούδουνα και το λαούτο. Είναι μια καινοτομία, όπως εκείνη του Παυλίδη όταν χρησιμοποίησε τουμπερλέκι σε ηχογράφησή του ή με το τουμπερλέκι που το 2001 συνόδευσε τον Πάνω χορό στην Βρουκούντα ( Μαν. Μιχ. Τσαγγάρης). Και το drum machine και το τουμπερλέκι ενισχύει τον ήχο του ρυθμού και κανονίζει την ταχύτητά του. Η διαφορά είναι ότι στο τουμπερλέκι ο ήχος παράγεται με την ζωντανή μεσολάβηση του οργανοπαίχτη. Που σημαίνει ότι επικοινωνεί με τον ομότεχνό του στο μελωδικό όργανο, την λύρα, και με την μελωδία που παράγει. Εύλογα, τα πατήματα των δαχτύλων του, προέκταση του νου, των αισθημάτων και συναισθημάτων του, χρωματίζουν ανάλογα τον παραγόμενο ήχο. Στην περίπτωσή μας, δεν επέρχεται αυτή η αλληλεπίδραση. Το drum machine, ως μηχανικό ρυθμικό μέσον, κουβαλά μια άλλη κουλτούρα και συμπεριφορά. Συχνά εγκλωβίζει την ελευθερία οργανοπαιχτών και χορευτών για ρυθμομουσικές δημιουργίες.
Πού και πότε συνεργαστήκαμε με Κωστέτσο; Για τις ακριβείς ημερομηνίες αντλώ από τις αναμνήσεις των, κατά καιρούς, συνεργατών (Μάικ Γεργατσούλη, Μιχ Κουτσύ, Λάμπρου Λιάβα, Νίκ Διονυσόπουλου).
Ο Διονυσόπουλος θυμάται μια ραδιοφωνική εκπομπή την 10ετία του 1980, με Ολυμπίτες, Μεσοχωρίτες, με τον Κωστέτσο, με τον αδελφό μου Βασίλη και τον Αχιλλέα Βασιλαράκη που συμμετείχε, φεύγοντας για Αμερική. Ισως να υπάρχει υλικό στο αρχείο του Κωστέτσου.
Ο Μάικ Γεργατσούλης θυμάται μια τηλεοπτική εκπομπή στην τότε ΕΡΤ, στην οποία ο ίδιος συνόδευε με λαούτο τον Κωστέτσο στην λύρα και εμένα στο τραγούδι. Επίσης, οι τρεις μας, το 1986, πήγαμε στην Αυστρία, στο 5ο Διεθνές Φεστιβάλ Παραδοσιακής Μουσικής της Ιnternationale Οrganisation fοr Folkskunst (Διεθνούς Οργάνωσης Λαϊκής Τέχνης). Αυτό έγινε στην πόλη Puchberg της περιοχής Schneeberg και διήρκησε 4 μέρες, από 29/5 έως 1/6/1986, με συμμετοχές από όλο τον κόσμο. Το σχήμα από την Utah της Αμερικής εντυπωσίασε τον Μάικ κι εμένα τα τυρολέζικα, από χωριά των Αλπεων. Στο δικό μας πρόγραμμα, εκτός από καρπάθικα, είπαμε και δωδεκανησιακά και εκκλησιαστικά τροπάρια, όπως μας είχε ζητηθεί. Επίσης, φεύγοντας από την Βιέννη, κάναμε ένα μικρό μουσικό πέρασμα σε κεντρικό πάρκο της πόλης, σύμφωνα με το πρόγραμμα.
Παράπλευρο γεγονός της ως άνω εκδήλωσης είναι ότι το ταξίδι μας αναβλήθηκε για μια μέρα, από την Ελλάδα, λόγω εξαγωγής συναλλάγματος. Τα χρήματα του Κωστέτσου κρύψαμε εκείνος κι εγώ. Μας πήγανε στο κρατητήριο και στο αυτόφωρο. Ο ανακριτής, αφού του εξηγήσαμε ποιοι είμαστε, πού πάμε και γιατί, μας ρώτησε: «θα τραγουδήσετε την μαρμαροκολόνα;» Εκπληξη… Ηταν ένας από την ομάδα δικαστικών που έρχονταν, περιστασιακά, από την Ρόδο για δικαστήρια στην Κάρπαθο. Στο ενδιάμεσο των δικαστηρίων τούς έφερνε ο Νίκος Φαρμακίδης για κρασομεζέδες στου Πικουλή τον καφενέ, στο Οθος. Εκεί έπαιζαν ο Κωστέτσος, ο Βασιλαράκης, ο Χαψής και οι άλλοι κι ακολουθούσαν οι σκοποί και τα τραγούδια. Τελικά ο ανακριτής μάς επέτρεψε να φύγουμε (ακολούθησε τακτική δικάσιμος για τον Κωστέτσο).
Το 1987 ηχογραφήσαμε τον δίσκο «Κάρπαθος-σκοποί» με εμένα στο τραγούδι, τον Μανόλη Κωστέτσο στην λύρα και τον αδελφό μου Βασίλη στο λαούτο.
Το 1988 συμμετείχαμε σε μουσικό αφιέρωμα στον Samuel Baub Bovy. Οι παραστάσεις δόθηκαν στην Γενεύη, στο Λουγκάνο, στο Παρίσι. Εδώ, στο λαούτο είχαμε τον Μιχάλη Κουτσό. Ο Μιχάλης αντικαθιστούσε τον αδελφό μου Βασίλη, για τούτο απουσιάζει το όνομα του από τα προγράμματα. Αποθανατίζεται, όμως, σε φωτογραφίες.
Στις εκδηλώσεις για τον Baub Bovy, εκτός από Κάρπαθο, συμμετείχαν οι περιοχές: Λήμνος, Μυτιλήνη, Κυκλάδες, Ηπειρος, Ρούμελη, Μακεδονία, θράκη, Κρήτη. Στα μουσικά σχήματα ήταν και της Δόμνας Σαμίου, που εκτέλεσε τραγούδια των Κυκλάδων και της Θράκης. Η συναυλία στο Παρίσι δόθηκε στην αίθουσα της Ραδιοφωνίας και έφθασε να έχει 2000 συμμετέχοντες. Το μότο της βραδιάς ήταν, ελληνική μουσική κι ελληνικό σουβλάκι.
Στην Γενεύη, την παραμονή της παράστασης μας ζητούσαν, επίμονα, στο τηλέφωνο του ξενοδοχείου, «άνθρωποι από την Κάρπαθο». Ηταν οι άγνωστοί μας, τότε, Αννα-Κλαιρ και ο John, παιδιά της Μαίρης Καραϊτιανού, που ζούσαν με τον Ελβετό πατέρα τους. Εμαθαν για την εμφάνισή μας και ήθελαν να μας φιλοξενήσουν …πολύ συγκινητικό….. Τους συναντήσαμε για λίγο, κάπου στην πόλη. Στην συναυλία καθόντουσαν κατάχαμα μπροστά μας. Κοντά ήταν και ο γιατρός, Μάνος Σακελλαρίδης, από το Απέρι, με τον γιο του, Φραγκίσκο. Εγώ τραγούδησα:
Ο Μπο-Μποβύ μελέτησε αυτά που τραγουδούμε
Για τούτουά στην μνήμη του ήρθαμε να τα πούμε
*********
Καρπάθιοι ας είστε δυο και τρεις, αρκεί κι η γη στενεύει
και γίνεται μια Κάρπαθος ολόκληρη η Γενεύη
Τον Αύγουστο του 1992 συμμετείχαμε στην Διεθνή Συνάντηση Λύρας, με λαούτο, ξανά τον Μιχάλη Κουτσό. Εκεί κατέφθασαν λυράρηδες από την Κρήτη, την Λήμνο, την Θράκη, την Μακεδονία, την Κάτω Ιταλία. Στο CD που κυκλοφόρησε από το συγκεκριμένο φεστιβάλ περιέχονται δύο δικοί μας σκοποί, αν δεν κάνω λάθος.
Ο Κωστέτσος-λυριστής-συγχωριανός-συνεργάτης, φίλος όπου κι αν κουρνιάζει τώρα, μένει στην σκέψη μας….ήταν υπομονετικός, επίμονος, ακούραστος και με χιούμορ.
Τέλειωνε η παράσταση, τέλειωνε το γλέντι …κι ήταν έτοιμος να πάμε από την αρχή…Θυμάμαι τα κουράγια του, κατά την ηχογράφηση του δίσκου. Κατάσταση εκνευριστική … καθένας σε δική του καμπίνα με ακουστικά στα αυτιά … χωρίς οπτική επαφή, όπως μέσα στο γλέντι.
Χωρίς την εικόνα, την κίνηση, την έκφραση του άλλου…χωρίς αυτό το περιβάλλον μέσα στο οποίο ρέει αυθόρμητα κι αβίαστα το τραγούδημα.
Σαν συνέπεια, δοκιμάζαμε ξανά και ξανά… «Ο Θεός δεν εφοβήθηκε το ψείρισμα, όσο το ξαναψείρισμα», έλεγε και φτου από την αρχή. …Είν’ ένα σύννεφο; Είναι βροχή κι αέρας …είναι μπονέντης στιάτικος; Είναι οι τόσες μουσικές που μας χάρισε. Είναι όλα όσα ακούσαμε και νοιώσαμε από την λύρα του. Είναι μια μεγάλη ιστορία της μουσικής μας παράδοσης. Τον ευχαριστούμε ….
Πηγές
1)Κρητσιώτου Μαριγούλα: «Κάρπαθος-Αυστραλία, 135 μέρες: το ταξίδι του Μαν. Γ. Κωστέτσου (1947). Καρπαθιακά Νέα, 2023-06-28
2)K.P.A.Karpathian Progressive Association of Australia. 50th Anniversary, 1959
3)Μιχάλης (Μάικ) Ν. Βασιλειώτης,
4) Ηλίας και Κοκκόνα Λέου
5)Ζωή Κωστέτσου,
6)Γιάν. Λαγωνικός από Σοφ. Παπουτσάκη
φωτογραφία Δημήτρης Κοϊμάς (facebook)
30.11.2023
Καρπαθιακά Νέα
