Μάρτης ή Μερτοάτανο (το γατανάκι της Πρωτομαρτιάς)

Γράφει ο Ηλίας Εμμ. Βασιλαράς

Διαβάζοντας στα Καρπαθιακά Νέα, το εμπεριστατωμένο και εντελές άρθρο ‘‘Εθιμική Πρωτομαρτιά’’ 02/03/23 του ομότιμου καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, τον οποίο ευχαριστώ, ο νους μου έτρεξε στο παλιότερο και στο πιο πρόσφατο παρελθόν αλλά και στο παρόν. Πολλοί συμπατριώτες και συμπατριώτισσες και κυρίως παιδιά παρέλασαν από μπροστά μου νοερά φορώντας στο δάκτυλο, στον καρπό, ακόμα και στον λαιμό εκείνες τις ασπροκόκκινες κλωστές, το Μάρτη ή μερτο(γ)άτανο, όπως το λένε στην Κάρπαθο. Το (γ)ατάνι αυτό πλέκεται με αυτές τις κλωστές, κάποιες φορές και με μια γαλανή η χρυσή ενδιάμεσα της άσπρης και της κόκκινης.

Το γατανάκι αυτό το πλέκουν συνήθως μεγάλες γυναίκες. Μανάδες, γιαγιές, θείες και φοριέται σαν δαχτυλίδι, σαν βραχιόλι ή στον λαιμό από μικρής ηλικίας άτομα, την πρώτη, την τρίτη και την πέμπτη του μηνός Μαρτίου, σε ημερομηνίες δηλαδή με μονούς αριθμούς. Η γιαγιά λοιπόν κάθεται σε ένα σκαμνάκι και απέναντί της στέκεται το παιδί το οποίο προτάσσει το δαχτυλάκι του για να του πλέξει η γιαγιά του το ατανάκι του. Καθώς το παιδί στέκεται περίεργο απέναντι στη γιαγιά τη ρωτά με απορία. «Τι α πλέκεις ατουα;» «Πλέκω ασπριές και κοκκινιές, πάχητα και κάλλητα και ομορφιές και χρόνους πολλούς και καλούς». Τα λόγια αυτά που είναι περίπου τα ίδια σε όλα τα χωριά της Καρπάθου, αλλά με την διάλεκτο του καθενός διαφορετική, λέγονται με σκοπό να αποτρέψουν τον κακό ήλιο του Μάρτη, ο οποίος είναι ικανός να αλλοιώσει την ομορφιά των κοριτσιών που έκαναν ότι μπορούσαν για να διατηρήσουν την ασπράδα και την κοκκινάδα τους. Γι’ αυτό έχουν τραγουδηθεί πολλές μαντινάδες στα Καρπάθικα γλέντια και έχουν γραφτεί κι άλλες τόσες γιατί το ενδιαφέρον των νέων εστρέφετο σε αυτά τα χρώματα.

Άσπρη στρογκυλοπρόσωπη νερατζομαουλάτη

τη πέτρα σχίζεις μες στα δυο με το δεξιό σου μάτι

άσπρη στρογκυλοπρόσωπη σαν του παπά τον δίσκο

ξανοί(γ)ω και παρατηρώ, ψυχά(δ)ι δε σου βρίσκω

Για τις ασπροκόκκινες λοιπόν έλεγαν και την παροιμία:

«απού ‘χει κόρη ακριβή του Μάρτη ο ήλιος μη τη δει», η οποία δεν ήταν φαίνεται αρκετή, γι’ αυτό εφευρέθηκε το γατάνι, για να λειτουργήσει ως αποτρεπτικό σύμβολο που θα εξουδετέρωνε τον κακό ήλιο του Μάρτη. Σήμερα το πουλάνε και στο εμπόριο. Για πολλές ηλικιωμένες γυναίκες έχει τόση δύναμη που μπορεί να το φτιάξει εδώ και να το στείλει μακριά με το ταχυδρομείο σε δικά της πρόσωπα. Μία τέτοια περίπτωση έχουμε στην Όλυμπο με την Ανεζούλα Μωραΐτη που το έστειλε στον ανιψιό της Νικολή Βασιλαράκη, στα καράβια. Τη μαντινάδα θυμάται η πρεσβυτέρα του ιερέα Ιωάννη Διακογεωργίου, την οποία ευχαριστώ. `

Ο Μάρτης γιε μου πλάκωσε και στέλνω το πλε(γ)μένο

Και βάλε το στο χέρι σου το θαλασσοβρε(γ)μένο.

Οι δήθεν μαγικές ιδιότητες του μερτο(γ)άτανου μαζί με τις κλωστές του καίγονται με τη λαμπάδα της Αναστάσεως . Στην Όλυμπο τις κρεμάνε στα λουλούδια του Επιταφίου τη Μεγάλη Παρασκευή.

Βιβλιογραφία: