Θα ήθελα, καταρχάς, να ευχαριστήσω, ab imo pectore, την Πρόεδρο, κυρία Μαρία Πεσκετζή, και το Διοικητικό Συμβούλιο της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων για την πρόσκλησή τους να είμαι ένας από τους ομιλητές στην ευφρόσυνη αυτή Τιμητική Εκδήλωση, που οργανώνουν για τον δάσκαλό μου, καθηγητή Λαογραφίας Μιχαήλ Γ. Μερακλή. Ο κ. Μερακλής διετέλεσε άλλωστε κατά το παρελθόν και Πρόεδρος της Ένωσης, ενώ σήμερα είναι Πρόεδρος (από το 2002) της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας.
του Μηνά Αλ. Αλεξιάδη
Και χαίρομαι ιδιαίτερα για την πρόσκληση και την Εκδήλωση αυτή, γιατί συμπίπτει με τα ανθηρά 90 χρόνια ζωής, που συμπλήρωσε εφέτος, με την ευχή να είναι πάντοτε ακμαίος και θαλερός «χαίρειν καὶ ζῆν ἐπὶ μήκιστον».
Αλλά και ο ομιλών έχει επίσης και αυτός έναν επετειακό λόγο, που του υπαγορεύει την Πλατωνική υπόδειξη «τὸ μεμνῆσθαι τοῦ διδασκάλου ἀεὶ πάντων ἥδιστον». Συμπληρώνει και αυτός 50 χρόνια μαθητείας, αδιατάρακτης συνεργασίας και φιλίας μαζί του. Ήταν τότε το μακρινό και δύσκολο έτος 1972, όταν ο αείμνηστος καθηγητής μου στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (της Μεσαιωνικής Ελληνικής Φιλολογίας) Νίκος Μ. Παναγιωτάκης (1935-1997), επειδή διακρίθηκα και στις πτυχιακές εξετάσεις του μαθήματός του, μου πρότεινε να καταλάβω τη δεύτερη θέση βοηθού, που ήταν ακόμη τότε κενή. Μεταξύ δισταγμού, κρυφής ευχαρίστησης και σεμνότητας, του απάντησα ότι με ενδιέφερε ιδιαίτερα η Λαογραφία. Τότε μου πρότεινε να γνωρίσω τον κ. Μερακλή, ο οποίος υπηρετούσε στη Σχολή Μωραΐτη, στην Αθήνα. Ο πανέξυπνος όμως Κρητικός καθηγητής ήταν βέβαιος για την εκλογή του κ. Μερακλή στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, όπως και έγινε στη διάρκεια της Μεταπολίτευσης.
Αυτά τα 50 χρόνια της μαθητείας και συνεργασίας με τον καθηγητή Μερακλή, μου έμαθαν πολλά. Στα Ιωάννινα πρώτα, στην Αθήνα κατόπιν, η συνεργασία μας ήταν άψογη και δημιουργική. Διάβασα όλο σχεδόν το λαογραφικό του έργο και ορισμένα από τα φιλολογικά δημοσιεύματά του. Γνωρίζω, λοιπόν, καλά το έργο του, το οποίο είχα την τύχη να παρουσιάσω στο παρελθόν σε τρεις ανάλογες Τιμητικές Εκδηλώσεις για τον ίδιο[1].
Κι όταν ήρθε η πρόσκληση του Διοικητικού Συμβουλίου της Π.Ε.Φ., σκέφτηκα πολύ για ποιο θέμα έπρεπε να μιλήσω. Δεν ήθελα να επαναλάβω προγενέστερες αναφορές και αναλύσεις μου, που θα μπορούσαν να βρουν δημοσιευμένες ορισμένοι από τους σημερινούς ακροατές μου.
Αλλά το συγγραφικό έργο του καθηγητή Μερακλή και μετά την αφυπηρέτησή του από το Πανεπιστήμιο δεν σταμάτησε.
Ήταν πάντοτε ένα work in progress. Έτσι αποφάσισα να αναφερθώ στο έργο εκείνο, που σχετίζεται με σύγχρονα θέματα της Ελληνικής Λαογραφίας. Αυτά αφορούν και τους νεώτερους δρόμους, που ακολουθεί η λαογραφική επιστήμη.
* * *
Δεν είναι φυσικά δυνατό, στον περιορισμένο χρόνο που έχω στη διάθεσή μου, να κάνω μια αναλυτική παρουσίαση του νεωτερικού λαογραφικού συγγραφικού έργου του καθηγητή Μερακλή. Έτσι θα περιοριστώ σε σύντομες, αλλά πρισματικές αναφορές, για να δώσω το στίγμα του έργου αυτού, που έδειξε ότι η Ελληνική Λαογραφία δεν είναι μια επιστήμη στατική, δεμένη με το παρελθόν, αλλά μια επιστήμη που συνεχώς ανανεώνεται και εξελίσσεται.
* * *
Πριν όμως σχολιάσω το συγκεκριμένο έργο, θα ήθελα να σημειώσω ορισμένα νεώτερα βιογραφικά στοιχεία του τιμωμένου, που συμπληρώνουν (κάποτε με ορισμένες αναπόφευκτες επαναλήψεις) σχετικά προγενέστερα δημοσιεύματά μου.
Ο καθηγητής Μερακλής γεννήθηκε στην Καλαμάτα το 1932, όπου παρακολούθησε τα εγκύκλια μαθήματα. Σπούδασε στη Φιλοσοφική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, με υποτροφία του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών, απ’ όπου έλαβε το πτυχίο της Φιλολογίας το 1975 με βαθμό Άριστα. Μετεκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο της Γοττίγγης της Γερμανίας, όπου μετέβη ως υπότροφος ερευνητής του Γερμανικού Ιδρύματος Alexander von Huboldt. Εκεί συνέχισε τις σπουδές του στη Φιλολογία και Λαογραφία, όπου αναγορεύτηκε διδάκτωρ με τον χαρακτηρισμό opus valde laudabile. Δάσκαλοί του στη Λαογραφία ήσαν οι επιφανείς καθηγητές Γεώργιος Α. Μέγας (1893-1976, στην Αθήνα, μετέπειτα ακαδημαϊκός) και Kurt Ranke στη Γερμανία (1908-1985), με τους οποίους ανέπτυξε και πολύχρονη συνεργασία για Ελληνικά και διεθνή λαογραφικά θέματα.
Εκλεγμένος καθηγητής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων (1975-1990), μετακλήθηκε τιμητικά στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δ.Ε. του Πανεπιστημίου Αθηνών (1990-1999).
Κατά τη θητεία του στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων διετέλεσε Κοσμήτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής, Πρύτανης του Πανεπιστημίου και Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας. Στο Παιδαγωγικό Τμήμα της Αθήνας εξελέγη πρώτος Διευθυντής του Τομέα Ανθρωπιστικών Σπουδών, του οποίου είναι και ονοματοθέτης, και Πρόεδρος του Τμήματος.
Μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας από την περίοδο της προεδρίας του δασκάλου του Γεωργίου Μέγα, από το 1978 Γενικός Γραμματέας, και από το 2002 μέχρι σήμερα Πρόεδρος της Εταιρείας.
Στη διάρκεια της προεδρίας του, με συντονισμένες προσωπικές ενέργειες σε δωρητές και ευεργέτες, αγοράστηκαν δύο νέα οικήματα της Ε.Λ.Ε. Στο πρώτο εγκαταστάθηκε η Βιβλιοθήκη της Εταιρείας, ενώ το δεύτερο στεγάζει παλαιότερες και σύγχρονες εκδόσεις.
Στη διάρκεια της ενεργού καθηγεσίας του στα δύο Πανεπιστήμια επέβλεψε 61 διδακτορικές διατριβές (31 στα Ιωάννινα και 30 στην Αθήνα), γιατί ήθελε να βοηθήσει τους νέους επιστήμονες να εξελιχθούν και να συμβάλουν στην έρευνα και προώθηση των Ελληνικών Λαογραφικών Σπουδών. Από τους 61 διδάκτορές του, 23 έχουν εκλεγεί και υπηρετούν ή υπηρέτησαν σε διάφορες βαθμίδες μελών Διδακτικού Ερευνητικού Προσωπικού (Δ.Ε.Π.) Ελληνικών Πανεπιστημίων[2]. Πρόκειται ασφαλώς για ρεκόρ πανεπιστημιακών δασκάλων της Λαογραφίας, το οποίο θα περάσουν πολλά χρόνια για να ξεπεραστεί ή καλύτερα είναι αδύνατο, κατά τη γνώμη μου, να επαναληφθεί. Και είμαι σε θέση να γνωρίζω πόσο πολύ χρόνο διέθετε για την παρακολούθηση και διόρθωση όλων αυτών των διατριβών. Έτσι δίκαια χαρακτηρίστηκε ο ΄΄Δάσκαλος της Λαογραφίας΄΄ από πολλούς μαθητές του.
Διοργάνωσε τέσσερα διεθνή εθνογραφικά-λαογραφικά συνέδρια (δύο στα Ιωάννινα και δύο στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Δελφών). Έλαβε επίσης μέρος με Ανακοινώσεις σε πολλά επιστημονικά συνέδρια στην Ελλάδα και σε χώρες του εξωτερικού.
* * *
ΤΙΜΗΤΙΚΕΣ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ
Έλαβε πλήθος τιμητικών διακρίσεων από πανεπιστημιακά, ανώτατα πνευματικά, εκπαιδευτικά ιδρύματα, την Εκκλησία, την Τοπική Αυτοδιοίκηση, Συλλογικούς φορείς κ.λπ. Από τις πολλές αυτές διακρίσεις αναφέρω εδώ τις εξής:
- Βραβείο Φέξη της Ομάδας των 12 για το ενδιαφέρον του στη μελέτη της Νεοελληνικής Λογοτεχνίας (1965).
- Βραβείο Ελένης και Κώστα Ουράνη της Ακαδημίας Αθηνών για το βιβλίο του «Έντεχνος Λαϊκός Λόγος» (1993).
- Γερμανο-Αυστριακό Βραβείο Herder από το Πανεπιστήμιο της Βιέννης και το Ίδρυμα Alfred Toepfer του Αμβούργου για τη συμβολή του στη διατήρηση και ανάπτυξη της πολιτισμικής κληρονομιάς της Ευρώπης (1995).
- Ομότιμος Καθηγητής των Πανεπιστημίων Αθηνών και Ιωαννίνων (1999 και 2002).
- Απονομή Τιμητικού Αφιερώματος «Θητεία», με συνεργασίες μαθητών, Ελλήνων και ξένων συναδέλφων του (Εκδόσεις των Πανεπιστημίων Αθηνών και Ιωαννίνων, 2002).
- Βραβείο Πηνελόπης Δέλτα από το Κέντρο Παιδικού Βιβλίου, για τη συμβολή του στη διάδοση και καταξίωση της Παιδικής Λογοτεχνίας (2002).
- Χρυσός Σταυρός της Εκκλησίας της Δωδεκανήσου, του Οικουμενικού Πατριαρχείου από τον Σεβ. Μητροπολίτη Καρπάθου και Κάσου Αμβρόσιο, για την προσφορά του στην Εκπαίδευση, τον Πολιτισμό και την Κοινωνία (2006).
- Τιμητική Πλακέτα από τον Δήμαρχο Καρπάθου Μιχαήλ Ιωαννίδη για τους παραπάνω λόγους (Γ΄ Διεθνές Συνέδριο Καρπαθιακής Λαογραφίας, 2006).
- Επίτιμο Μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Λαϊκών Διηγήσεων (2009).
- Επίτιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου (2013).
- Βραβείο από τον Σύλλογο προς Διάδοσιν Βιβλίων Καλαμάτας (2015).
- Επίτιμος Διδάκτωρ του Τμήματος Γλώσσας, Φιλολογίας και Πολιτισμού Παρευξεινίων Χωρών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης (2019).
- Βραβείο «Κωστής Παλαμάς» από το Ίδρυμα Jean Moréas για το επιστημονικό του έργο (2021).
* * *
ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΑΤΑ ΝΕΩΤΕΡΙΚΗΣ ΛΑΟΓΡΑΦΙΑΣ
Ο καθηγητής Μερακλής, όπως έχω ήδη αναφέρει και σε προηγούμενα δημοσιεύματά μου, από την αρχή κιόλας της πανεπιστημιακής σταδιοδρομίας του, εισήγαγε την ιστορική και κοινωνιολογική παράμετρο στην εξέταση των λαογραφικών φαινομένων. Παράλληλα προσανατολίζει την επιστήμη του στη συνδυαστική μελέτη ιστορικών, κοινωνικών και σύγχρονων δεδομένων. Εισηγήθηκε τη διδασκαλία και έρευνα της λαογραφικής επιστήμης στις δύο εκδοχές της. Λαογραφία της συνέχειας και Λαογραφία του παρόντος.
Η πρώτη, καθώς επιβάλλεται και από το μεγάλο διαχρονικό βάθος της Ελληνικής Ιστορίας και του Ελληνικού Πολιτισμού, συγκρίνει και συσχετίζει νεώτερες πολιτισμικές συμπεριφορές και μορφές ζωής με αρχαία πρότυπα. Έτσι διαπιστώνει την ένταση των επιβιώσεων, των μεταβολών ή ακόμη και των προσαρμογών που έγιναν, των απωλειών κ.λπ.
Η δεύτερη υποστηρίζει ότι είναι ένα είδος Κοινωνικής Λαογραφίας. Η Κοινωνική Λαογραφία, κατά τον Μερακλή, πραγματεύεται τον σύγχρονο, χρονικά νεώτερο, λαϊκό πολιτισμό, ο οποίος έχει τη δική του κοινωνικοϊστορική αυτοτέλεια.
Η Λαογραφία της συνέχειας χρησιμοποιεί τη λεγόμενη αρχαιολογική μέθοδο, ενώ η Λαογραφία του παρόντος ανοίγει νέους δρόμους και σε άλλες επιστήμες (Εθνολογία, Κοινωνική και Πολιτισμική Ανθρωπολογία, Οικονομική Ανθρωπολογία, Κοινωνιολογία, Ιστορία).
* * *
Το συνολικό λαογραφικό (συγγραφικό) έργο του τιμώμενου καθηγητή είναι ογκωδέστατο και πολυεπίπεδο. Αποτελείται από 24 λαογραφικά βιβλία και εκατοντάδες άρθρα, μελετήματα, προλόγους σε βιβλία, άρθρα σε εγκυκλοπαιδίες κ.λπ.[3].
Εδώ, όπως είναι και ο τίτλος της Εισήγησής μου, θα με απασχολήσουν τα βιβλία και τα δημοσιεύματα εκείνα που είναι προσανατολισμένα και εξετάζουν τη Σύγχρονη Αστική ή, με τον ευρύτερο όρο, Νεωτερική Λαογραφία, όπως την έχω ο ίδιος ονοματίσει σε βιβλία και δημοσιεύματά μου[4].
Μιας τέτοιας μορφής είναι το προδρομικό βιβλίο του Μερακλή, που τιτλοφορείται «Σύγχρονος Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός» και η πρώτη έκδοσή του έγινε το 1973[5]. Συγκροτείται από οκτώ ενότητες, που εξετάζουν ισάριθμα γεωγραφικά διαμερίσματα της χώρας μας (Κρήτη, Αιγαίο, Θράκη-Μακεδονία, Ήπειρος, Ιόνιο, Πελοπόννησος, Στερεά Ελλάδα, Θεσσαλία). Ο στόχος είναι να δοθεί κυριολεκτική σημασία στον προσδιορισμό «σύγχρονος» του λαϊκού πολιτισμού. Από τα βασικά θέματα του βιβλίου είναι η αστικοποίηση με τις εντυπωσιακές πράγματι επιδράσεις της στο κοινωνικό σύνολο. Η αστικοποίηση άρχιζε τότε με τον ξένο κυρίως τουρισμό. Από τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα του βιβλίου είναι η «μαρτυρική σημασία και η αξία της εφημερίδας ως πηγής για τη μελέτη και έρευνα του σύγχρονού της πολιτισμού», όπως υπογραμμίζει ο συγγραφέας.
Το βιβλίο αυτό κυκλοφορήθηκε σε νέα έκδοση από τον «Ηρόδοτο» το 2016, η οποία συμπληρώθηκε με τα εξής πέντε νέα κεφάλαια: α) Αστική Λαογραφία, β) Τι είναι ο folklorismus, γ) «Ο εν Αθήναις Σύλλογος Κρητών…»: Φολκλορισμός και Παράδοση, δ) Η λαϊκή τέχνη από τον αγροτικό στον αστικό χώρο. Μικρή συμβολή στη μελέτη μιας μετάβασης, και ε) Αθήνα: Η διχασμένη πολιτεία[6]. Στο τελευταίο αυτό κεφάλαιο μελετάται η στάση της διχασμένης πρωτεύουσας. Η ιθαγενής Αθήνα επιτίθεται στην κοσμοπολιτική Αθήνα.
Το δεύτερο νεωτερικό βιβλίο του έχει τίτλο «Λαογραφικά Ζητήματα» (1989 και 2004)[7]. Περιλαμβάνει τέσσερεις ενότητες: α) Η λαογραφία ως επιστήμη, β) Η πόλη και η αστική ζωή, γ) Ο άλλος χώρος (εννοείται ο αγροτικός), δ) Άλλα ζητήματα, που αφορούν τον αγροτικό και αστικό χώρο.
Από τα επιμέρους θέματα των ενοτήτων επιλέγω να αναφέρω εδώ τα εξής: 1) Η ιστορικότητα των λαογραφικών φαινομένων, 2) Αστική Λαογραφία, 3) Ο άνθρωπος της πόλης, 4) Πολιτιστικοί Σύλλογοι, 5) Τι είναι ο folklorismus, 6) Λαογραφικά της Αθήνας, 7) Η μηχανή και ο λαϊκός άνθρωπος, 8) Η νατουραλιστική μαγεία της φωτογραφίας και η παλιά φωτογραφία. Στο βιβλίο αυτό ο συγγραφέας υποστηρίζει τεκμηριωμένα ότι η Λαογραφία δεν ασχολείται μόνο με τα περασμένα, αλλά και με τον «ζώντα παρόντα άνθρωπο».
Το βιβλίο «Νεοελληνικός Λαϊκός Βίος: Όψεις και απόψεις» (2001), στηρίζεται κατά βάση σε άλλο, που έγραψε και μεταφράστηκε στη Γερμανική γλώσσα. Το γερμανικά γραμμένο βιβλίο είναι προορισμένο για ένα Γερμανόφωνο κοινό, το οποίο ήθελε να γνωρίζει όψεις του Ελληνικού λαϊκού πολιτισμού.
Η Ελληνική αναθεωρημένη έκδοσή του[8] πραγματεύεται θέματα αστικοποίησης της Ελληνικής κοινωνίας, της οικογένειας, των εορτών, της διατροφής των Ελλήνων, των δημοτικών τραγουδιών και σε Επίμετρο συμπληρώνεται με μελετήματα για τον Ευρωπαϊκό και Νεοελληνικό Διαφωτισμό, το σπίτι του ανθρώπου και τη σύγχρονη «διχασμένη πολιτεία» της Αθήνας, που ανέφερα και πιο πάνω.
Το βιβλίο του Μερακλή «Ελληνική Λαογραφία. Κοινωνική Συγκρότηση – Ήθη και Έθιμα – Λαϊκή Τέχνη (2011) είναι μια άλλη, νεωτερική θα τη χαρακτήριζα, πρόταση Εισαγωγής στην Επιστήμη της Λαογραφίας. Κυκλοφορήθηκε, καταρχάς, σε τρία χωριστά τομίδια, και πήρε την τελική της μορφή το 2004, ενώ η συμπληρωμένη έκδοσή της έγινε το 2011 από το Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα[9]. Στην οριστική αυτή έκδοση έχουν προστεθεί και τα ΄΄Επιλεγόμενα΄΄[10], όπου γίνεται λόγος για τη Λαογραφία και την Κοινωνική Ανθρωπολογία.
Το ογκώδες αυτό έργο των 646 σελίδων πραγματεύεται την τριμερή διαίρεση της Λαογραφίας που βασίζεται στην οριοθέτηση τριών μεγάλων ενοτήτων· τις ενότητες αυτές μπορεί κανείς να διακρίνει κατά τη μελέτη του λαϊκού πολιτισμού: Κοινωνική Συγκρότηση, Ήθη και Έθιμα, Λαϊκή Τέχνη. Μολονότι είναι αυτονόητη η αλληλοδιείσδυση θεμάτων και ζητημάτων μεταξύ των ενοτήτων αυτών, συνιστούν εντούτοις και τρεις αναβαθμούς μιας δυναμικής θεώρησης του λαϊκού πολιτισμού. Ξεκινώντας από βασικές προϋποθέσεις συγκρότησης μιας κοινότητας και φθάνοντας έως την καλλιτεχνική έκφραση των μελών της (είναι αυτονόητο ότι η έννοια και η πράξη της καλλιτεχνικότητας στον λαϊκό πολιτισμό έχει όχι λίγες σημαντικές διαφορές από εκείνη της προσωπικής καλλιτεχνικότητας ή του λεγόμενου ΄΄ανώτερου΄΄ πολιτισμού.
Το έργο αυτό του κ. Μερακλή περιλαμβάνει σχεδόν το σύνολο των στοιχείων που αφορούν τον λαϊκό πολιτισμό, παρά την πυκνή, αλλά και μολοντούτο σαφή και ευανάγνωστη πραγμάτευσή τους. Αυτό αποδεικνύεται και από την έκταση του αναλυτικού ευρετηρίου, το οποίο αναθεωρήθηκε στην έκδοση αυτή.
Τα δύο τελευταία βιβλία του καθηγητή Μερακλή, που τιτλοφορούνται «Για την πόλη»[11] και «Εκατό Ψήγματα: Σκέψεις – Διαπιστώσεις – Προβληματισμοί»[12], κυκλοφορήθηκαν από τον Εκδοτικό Οίκο «Κ. & Μ. Σταμούλη» της Θεσσαλονίκης, το 2021 και το 2022, αντίστοιχα. Την έκδοσή τους επιμελήθηκε ο συνάδελφος Αριστείδης Ν. Δουλαβέρας, ο οποίος έγραψε και τις σχετικές εισαγωγές, συνέταξε τη βιβλιογραφία, τις Αγγλικές περιλήψεις και τα σχετικά (ανακεφαλαιωτικά) Ευρετήρια.
Στο πρώτο, η πόλη είναι το κέντρο της σκέψης και των προβληματισμών του Μερακλή, όχι μόνο η σημερινή Αθήνα, αλλά και πόλεις της αρχαιότητας αλλά και σύγχρονες μεγάλες πόλεις. Τα κείμενα του βιβλίου δημοσιεύθηκαν πρώτα στο καλό περιοδικό της Θεσσαλονίκης «Νέα Πορεία», από το τεύχος 471-473 (Μάιος-Ιούλιος 1994), έως το τεύχος 611-613 (Ιανουάριος-Μάρτιος 2005). Έχουν πολύπλευρο χαρακτήρα. Δεν είναι μόνο λαογραφικά… Δείχνουν ωστόσο το νεωτερικό πνεύμα στη σκέψη του συγγραφέα τους. Πρόκειται για κείμενα-δοκίμια της αστικής ζωής και μορφής. Αναφέρω ένα απόσπασμα από το βιβλίο αυτό, που αναφέρεται στο μακρινό 1964:
«Οι πολυκατοικίες είναι, καταρχήν, ένα είδος κοινοβίων: μαζί θερμαίνουν τα διαμερίσματά τους το χειμώνα συλλογικά, ή τουλάχιστον με κοινή συνεννόηση, αδειάζουν τα σκουπίδια τους, τινάζουν ή πλένουν τα ρούχα τους και τα χαλιά τους, ησυχάζουν, ξυπνούν. Υπάρχει ο θυρωρός για όλους, ο διαχειριστής για όλους. Είναι ορισμένο ποιες ώρες μπορείς να πατάς το πάτωμά σου χωρίς φόβο, να τινάζεις τα σεντόνια σου, ν’ αφήνεις τα σκουπίδια σου έξω από την πόρτα σου. Μια ζωή του καθένα, συνυφασμένη, εναρμονισμένη με τη ζωή όλων των άλλων. Και αυτό δεν έχει οδηγήσει πουθενά: είναι τρομερή – γιατί είναι πρωτοφανής στην ιστορία των ανθρώπινων σχέσεων – η άγνοια των ανθρώπων που μένουν, που κατοικούν τόσο κοντά σου που ν’ ακούς, όχι σπάνια, ακόμα και την ανάσα τους. Η πολυκατοικία, με την χωροταξική ταύτιση, που τελικά ισοδυναμεί μ’ ένα στοίβαγμα και σώριασμα των ανθρώπων, εξαφάνισε τη γειτονιά. Αυτή τη ζεστή πραγματικότητα, γεμάτη ανθρωπιά και αισιοδοξία του παρελθόντος (…)» [σ. 72].
Στο δεύτερο περιλαμβάνονται 100 κείμενα που δημοσιεύτηκαν στο ηλεκτρονικό περιοδικό diastixo.gr από το 2012 μέχρι το 2021. Από τα κείμενα αυτά, 26 είναι λαογραφικά. Έξι από αυτά έχουν τίτλο «Η Λαογραφία σήμερα». Σε αυτά ο συγγραφέας παρουσιάζει τη σύγχρονη ερευνητική ματιά, που προσέδωσε στην επιστημονική έρευνα, και αναφέρει τις διδακτορικές διατριβές που υπηρέτησαν το πνεύμα αυτό. Άλλες ενότητες με επικαιροποιημένες σκέψεις και προβληματισμούς είναι οι παρακάτω: Δημοτική ποίηση – παραμύθι – παροιμίες – λαϊκές αυτοβιογραφίες – λαϊκή λατρεία – λαϊκές γιορτές και λαϊκό δίκαιο. Οι ενότητες αυτές επικοινωνούν με τη σύγχρονη πραγματικότητα, όπως την αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας. Για το βιβλίο αυτό ο Ομότιμος Καθηγητής Walter Puchner εσημίωσε τα εξής μεταξύ άλλων:
«…Αυτό το προσωπικό εγχειρίδιο συσσωρευμένης σοφίας, με την ευαισθησία του συμπάσχοντος ανθρώπου και τις αντένες του άγρυπνου παρατηρητή της αλλόκοτης εποχής μας, παρουσιάζει τον πνευματικό και συναισθηματικό μεταβολισμό του ώριμου δασκάλου, που έχει διαμορφώσει ολόκληρη γενιά λαογράφων και μελετητών του λαϊκού πολιτισμού, ακόμα και φιλολόγων και κριτικών της νεοελληνικής λογοτεχνίας, και του έμπειρου ανθρώπου που έχει ζήσει πολλά, έχει αγαπήσει, απογοητευθεί, πιστέψει και που έσπειρε πλουσιοπάροχα τις χειρόγραφες σημειώσεις του σε ένα ηλεκτρονικό μέσο, με το οποίο ο ίδιος δεν είναι εξοικειωμένος. Και τώρα του δίνεται η μεγάλη χαρά να δει όλη αυτήν τη δουλειά του τακτοποιημένη θεματικά σε μια λογική σειρά σε ένα κομψό τόμο από έμπειρο εκδοτικό οίκο της Θεσσαλονίκης…».
Από τα διάσπαρτα μελετήματα του συγγραφέα, επιλέγω να αναφέρω εδώ την Ανακοίνωσή του σε Συνέδριο «Μικρασιατικό δράμα στη λαϊκή λογοτεχνία: Γ. Τσουκαλά, ΄΄Η Καταστροφή και η ωραία της Σμύρνης΄΄», όπου το ενδιαφέρον εδώ βρίσκεται προπάντων στη διεύρυνση της έννοιας της λαϊκής λογοτεχνίας, με αποτέλεσμα να περιλαμβάνει και την έντυπη της νεώτερης εποχής, επιφυλλίδες σε εφημερίδες, αλλά και βιβλία, τα οποία είχαν μεγάλη απήχηση σε ένα ευρύτατο κοινό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα η έννοια του «λαϊκού» να διευρύνεται εξ αντικειμένου[13].
* * *
Προσθέτω εδώ, ως δείγματα, και πέντε διδακτορικές διατριβές από τις πολλές που επέβλεψε ο καθηγητής Μερακλής και έχουν νεωτερικό περιεχόμενο:
- Παρασκευή Κοψιδά-Βρεττού, Η εγκληματικότητα στην πόλη και στην ύπαιθρο Λευκάδα (1900-1940) [1993],
- Γιάννης Μπασκόζος, Συμβολή στη μελέτη των πολιτιστικών τάσεων στην Ελλάδα κατά την περίοδο 1974-1989 [1993],
- Γιάννης Γκιόσος, Τουρκομερίτες και Αυστριακοί: Κοινωνικές παράμετροι στον τρόπο οργάνωσης του ποδοσφαίρου [1994],
- Γεωργία Μυλωνάκου, Λαϊκή ποιητική δημιουργία σήμερα: Η μορφολογική προσέγγιση του έργου της λαϊκής ποιήτριας Ειρήνης Μάρκου από την Απείρανθο της Νάξου [1994], και
- Άννα Λυδάκη, Σχηματισμός ταυτότητας τσιγγανοπαίδων ηλικίας 11-13 ετών στην περιοχή Αγίας Βαρβάρας. Ο ρόλος του σχολείου [1997].
* * *
Συμπερασματικά θα έλεγα ότι ο καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής είναι λαογράφος με πλούσιο και πολυεπίπεδο έργο σε όλους τους τομείς της Λαογραφίας, ιδίως της Κοινωνικής, που ο ίδιος εισήγαγε και καθιέρωσε στην Ελλάδα.
Το έργο του και στον τομέα της Σύγχρονης-Αστικής ή, με τον ευρύτερο όρο, Νεωτερικής Λαογραφίας είναι επίσης σημαντικό. Νομίζω ότι έδειξα, με τις προηγούμενες αναφορές και αναλύσεις μου, πόσο έχει συμβάλει στη διεύρυνση και ανάπτυξη του κλάδου αυτού. Και εδώ πρέπει πάντα να θυμόμαστε και τις διδακτορικές διατριβές που επέβλεψε με νεωτερικό περιεχόμενο.
Αν μάλιστα συνυπολογίσουμε και το συγγραφικό του έργο στους τομείς της Αρχαίας Ελληνικής και Λατινικής Γραμματείας, αλλά και τα βιβλία και μελετήματά του στη Νεοελληνική Λογοτεχνία, δικαιώνει απολύτως τον χαρακτηρισμό που έγραψα σε παλαιότερη αναφορά μου στο έργο του, την οποία επαναλαμβάνω και εδώ:
Ο καθηγητής Μιχαήλ Γεωργίου Μερακλής μπορεί ανεπιφύλακτα να χαρακτηριστεί ως
homo universalis philologofolkloricus
και, κατά την προσωπική μου άποψη, έτσι θα μείνει στην Ιστορία των Ελληνικών Γραμμάτων.
[1] Βλ. σχετικά Μηνάς Αλ. ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ, «Ο Καθηγητής της Λαογραφίας Μ. Γ. Μερακλής και το επιστημονικό έργο του», Θητεία: Τιμητικό Αφιέρωμα στον Καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, Πανεπιστήμιο Αθηνών – Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, Αθήνα 2002, σ. 15-70. – «Ο Καθηγητής Λαογραφίας Μ. Γ. Μερακλής και το επιστημονικό έργο του. Ο Τιμητικός Τόμος «Θητεία». Επίσημοι Λόγοι: Πρυτανεία Γεωργίου Μπαμπινιώτη 2000-2003, τόμ. 33, Αθήνα 2005, σ. 1459-1471. – «Ο Καθηγητής Μ. Γ. Μερακλής και η Κοινωνική Λαογραφία», Χοροστάσι. Για τον Πολιτισμό και την Παράδοση, Αφιέρωμα στον Καθηγητή Μ. Γ. Μερακλή, τεύχος 16 (Ιούλιος – Αύγουστος – Σεπτέμβριος 2006), σ. 4-7 και 11.
[2] Πρόκειται για τους Κ. Δ. Τσαγγαλά, Ευρυδίκη Αντζουλάτου-Ρετσίλα, Αριστοτέλη Π. Βρέλλη, Άννα Γουίλ-Μπαδιεριτάκη, Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, Κωνσταντίνα Μπάδα-Τσομώκου, Βασιλική Ρόκου, Σωκράτη Λ. Σκαρτσή, Μαρίνα Βρέλλη-Ζάχου, Ευαγγελή Αρ. Ντάτση, Κώστα Δ. Κονταξή, Δέσποινα Δαμιανού, Ηλία Σ. Δήμα, Αριστείδη Ν. Δουλαβέρα, Μαγδαληνή Ζωγράφου, Βαγγέλη Αυδίκο, Μανόλη Γ. Βαρβούνη, Γεωργία Μυλωνάκου, Γιώργο Π. Πεφάνη, Μαρία Γκασούκα, Μαριάνθη Καπλάνογλου, Άννα Λυδάκη, Ρέα Κακάμπουρα.
[3] Βλ. τη Λαογραφική Βιβλιογραφία του μέχρι το 2002, στον Μηνά Αλ. ΑΛΕΞΙΑΔΗ, «Ο Καθηγητής της Λαογραφίας Μ. Γ. Μερακλής και το επιστημονικό έργο του», ό.π., σημ. 1, σ. 32-67.
[4] Βλ. ενδεικτικά Μηνάς Αλ. ΑΛΕΞΙΑΔΗΣ, Νεωτερική Ελληνική Λαογραφία, τρίτη έκδοση, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Α. Καρδαμίτσα, Αθήνα 2012.
[5] Βλ. σχετικά Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Σύγχρονος Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός. Καλλιτεχνικό και Πνευματικό Κέντρο ΄΄Ώρα΄΄, Αθήνα 1973.
[6] Βλ. σχετικά Μιχαήλ Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Σύγχρονος Ελληνικός Λαϊκός Πολιτισμός, Ηρόδοτος: Εκδότης Δημήτριος Κ. Σταμούλης, Αθήνα 2016, σ. 149-196.
[7] Βλ. Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Λαογραφικά Ζητήματα, Εκδόσεις Καστανιώτη & Διάττων, Αθήνα 2004.
[8] Βλ. Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Νεοελληνικός Λαϊκός Βίος: Όψεις και Απόψεις, Εκδοτικός Οργανισμός Λιβάνη, Αθήνα 2001.
[9] Βλ. σχετικά Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Ελληνική Λαογραφία: Κοινωνική Συγκρότηση – Ήθη και Έθιμα – Λαϊκή Τέχνη, Τρίτη έκδοση συμπληρωμένη, Ινστιτούτο του Βιβλίου – Καρδαμίτσα, Αθήνα 2011.
[10] Βλ. ό.π., σ. 605-619.
[11] Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Για την πόλη, Επιμέλεια Α. Ν. Δουλαβέρας, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2021.
[12] Μ. Γ. ΜΕΡΑΚΛΗΣ, Εκατό Ψήγματα: Σκέψεις – Διαπιστώσεις – Προβληματισμοί. Εισαγωγή – Επιμέλεια Αριστείδης Ν. Δουλαβέρας, Εκδοτικός Οίκος Κ. & Μ. Σταμούλη, Θεσσαλονίκη 2022.
[13] Βλ. Πρακτικά Β΄ Διεθνούς Συνεδρίου Ανατολικών και Αφρικανικών Σπουδών (Γαστούνη Ηλείας, 23-25 Σεπτεμβρίου 2005), με θέμα «Σύγκρουση Ελλήνων και Τούρκων στη Μικρά Ασία, 1919-1922», Επιμέλεια Αθανάσιος Θ. Φωτόπουλος, Γαστούνη 2007, σ. 197-205.
11.1.2024
Καρπαθιακά Νέα
