Τα όνειρα αποτελούν απρόσκλητους, απρόβλεπτους και μυστηριώδεις επισκέπτες, που παρεισφρέουν κάθε νύχτα στον ύπνο μας. Συνήθως μας ξαφνιάζουν, μας προβληματίζουν, μας τρομάζουν. Άλλοτε πάλι ο ρεαλισμός τους μας μαγεύει, μας συναρπάζει, μας εντυπωσιάζει.
Στα όνειρα οι αποστάσεις εκμηδενίζονται, ο χώρος και ο χρόνος παραμορφώνονται, οι όψεις αλλάζουν, η φαντασία καλπάζει, η σκέψη καθηλώνεται. Ανέκαθεν ήταν αντικείμενο θαυμασμού και μυστηρίου για τον άνθρωπο. Αποτέλεσαν θέμα ξεχωριστού ενδιαφέροντος, στοχασμού και ερμηνείας, τόσο για τους ερευνητές, τους μεγάλους φιλοσόφους και τους ειδικούς επιστήμονες, οι οποίοι μελετούν τη λειτουργία και τη σημασία των ονείρων, όσο και για τους καθημερινούς ανθρώπους, σε όλες τις κοινωνίες και τους πολιτισμούς, οι οποίοι τους αποδίδουν μεταφυσικές ιδιότητες και προορατικούς-προφητικούς συμβολισμούς.
Η αντίληψη που επικρατούσε κατά την αρχαιότητα για τα όνειρα, όπως αποτυπώνεται στις γραπτές μαρτυρίες της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου και στα κείμενα της αρχαιοελληνικής γραμματείας, από τα ομηρικά έπη μέχρι τα βιβλικά όνειρα και τα πατερικά κείμενα, ήταν ότι αποκάλυπταν τη βούληση των θεών στους ανθρώπους, μετέδιδαν θεϊκά μηνύματα και θεϊκές λύσεις, και υποδείκνυαν και επιδοκίμαζαν ενέργειες ατόμων που διαδραμάτιζαν πρωταγωνιστικό ρόλο.
Τα όνειρα τα στέλνει ο Δίας, λέει ο Όμηρος στην Ιλιάδα (καὶ γάρ τ’ ὄναρ ἐκ Διός ἐστιν). Αντίθετα, για τον Επίκουρο, τα όνειρα δεν έχουν θεϊκή φύση ούτε μαντική δύναμη (Ένύπνια ούκ έλαχε φύσιν θείαν ουδέ μαντικήν δύναμην). Επίσης, ενώ στα εγκοιμητικά όνειρα των ασκληπιείων η θεραπεία επιτυγχάνεται με την παρέμβαση του Ασκληπιού, τα όνειρα της ιπποκρατικής ιατρικής δεν θεωρούνται ότι προοικονομούν το μέλλον ούτε τους αποδίδεται κάποια θεϊκή παρέμβαση.
Παρά τις εντυπωσιακές νευροφυσιολογικές κατακτήσεις στη μελέτη των ονείρων, η λειτουργία τους εξακολουθεί να αποτελεί ένα από τα πιο διαρκή μυστήρια της ψυχολογίας. Οι ερευνητές προσπαθούν και δίνουν απαντήσεις σε πολλά καίρια ερωτήματα και διατυπώνουν διάφορες ερμηνευτικές προσεγγίσεις για τη λειτουργία και το περιεχόμενο των ονείρων.
Στα βασικά ερευνητικά ερωτήματα περιλαμβάνονται, μεταξύ άλλων, και τα ακόλουθα: Γιατί ονειρευόμαστε; Πόσο συχνά ονειρευόμαστε; Ποια η διάρκεια των ονείρων; Ποια η φυσιολογία των ονείρων; Τι σημαίνουν; Τι είναι τα διαυγή όνειρα; Μπορούμε να επηρεάσουμε τα όνειρά μας; Βλέπουμε έγχρωμα όνειρα; Έχει επιπτώσεις η στέρηση των ονείρων στον οργανισμό; Ονειρεύονται τα τυφλά άτομα; Ποια η σημασία των επαναλαμβανόμενων ονείρων; Γιατί ξεχνάμε τα όνειρά μας;
Ορόσημο στην επιστημονική μελέτη των ονείρων αποτελεί το βιβλίο του Φρόιντ, Η Ερμηνεία των Ονείρων, το οποίο εκδόθηκε το 1900 και θεωρείται το σημαντικότερο έργο του. Για τον Φρόιντ τα όνειρα αποτελούν το κατάλληλο μέσο για την εξερεύνηση του ασυνείδητου. Τους έδινε μάλιστα τέτοια σημασία ώστε να θεωρεί ότι η ερμηνεία των ονείρων αποτελεί τη βασιλική οδό για την κατανόηση των ασυνείδητων δραστηριοτήτων του νου.
Πολλοί ψυχαναλυτές και ψυχοθεραπευτές εξακολουθούν να χρησιμοποιούν τα όνειρα ως ένα χρήσιμο ψυχοθεραπευτικό εργαλείο. Η ερμηνεία των ονείρων, η οποία πραγματοποιείται με την τεχνική του ελεύθερου συνειρμού, οδηγεί το άτομο στην αποκωδικοποίηση του περιεχομένου του ονείρου και στην απόκτηση ενορατικής γνώσης των προβλημάτων του.
Η σύγχρονη εποχή, για την έρευνα του ύπνου και των ονείρων, χρονολογείται από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και συνδέεται με την ανακάλυψη της αρχιτεκτονικής του ύπνου. Στις αρχές της δεκαετίας του 1950 οι επιστήμονες διαπίστωσαν ότι ο ύπνος διαφοροποιείται σε δύο φάσεις:
α) στη φάση που χαρακτηρίζεται από τη μη ταχεία κίνηση των οφθαλμών (ύπνος ΝREM). Είναι η κατάσταση του «ήσυχου» ύπνου, στην οποία συνήθως δεν υπάρχουν όνειρα και περιλαμβάνει τέσσερα προοδευτικά στάδια αυξανόμενου βαθύ ύπνου, και
β) στη φάση που παρατηρείται η γρήγορη κίνηση των οφθαλμών (γνωστός ως ύπνος REM). Στους υγιείς ενήλικες ο ύπνος εναλλάσσεται μεταξύ του ύπνου ΝREM και του ύπνου REM, σε κύκλους που διαρκούν περίπου 90 λεπτά, με σύνολο 4-6 κύκλων κατά τη διάρκεια ενός νυχτερινού ύπνου. Το στάδιο του ύπνου REM είναι ο πιο συνήθης χρόνος του ονείρου.
Μολονότι είναι δυνατό τα όνειρα να συμβούν σε όλα τα στάδια του ύπνου, η φάση REM χαρακτηρίζεται από τον πιο ζωντανό, ρεαλιστικό, αλλόκοτο και συναισθηματικά έντονο ονειρικό ύπνο. Και άλλες ζωντανές ονειρικές εμπειρίες, όπως είναι οι εφιάλτες και τα διαυγή όνειρα, συνδέονται με τον ύπνο REM. Αν ξυπνήσουμε ένα άτομο κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, υπάρχει πιθανότητα 80-90 τοις εκατό να ανακαλέσει ένα όνειρο. Τα όνειρα συνήθως διαρκούν από λίγα δευτερόλεπτα έως και 30 λεπτά. Η διάρκεια των ονείρων αντιστοιχεί, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, με τον πραγματικό χρόνο.
Η ανακάλυψη της αρχιτεκτονικής του ύπνου και οι μελέτες στη νευροβιολογία του ονειρικού ύπνου, οδήγησε τους ερευνητές σε διάφορες ερμηνευτικές προσεγγίσεις για τη σημασία των δομικών και λειτουργικών υποστρωμάτων της διεργασίας του ονείρου. Τα όνειρα θεωρούνται τώρα ως προϊόντα νευροχημικών διεργασιών.
Ενώ οι ψυχολογικές θεωρίες υποστηρίζουν ότι τα όνειρα είναι μια διαδικασία για να επεξεργαστούμε διάφορα θέματα στη ζωή μας, όπως είναι τα καταπιεσμένα συναισθήματα και οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες μας, οι φυσιολογικές θεωρίες υποστηρίζουν ότι τα όνειρα είναι προϊόντα νευρωνικής πυροδότησης στον εγκέφαλο. Δηλαδή, το όνειρο οφείλεται στην προσπάθεια του ατόμου να νοηματοδοτήσει τις τυχαίες ηλεκτρικές ώσεις που παράγονται αυτόματα στον εγκέφαλο, κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, και τίποτε περισσότερο.
Για άλλους, πρωταρχική λειτουργία των αρνητικών ονείρων είναι η πρόβα αυτοάμυνας για παρόμοια πραγματικά γεγονότα, ώστε να γίνεται γρηγορότερα και πιο αυτοματοποιημένα η αναγνώριση και η αποφυγή της απειλής σε αντίστοιχες καταστάσεις.
Μια άλλη άποψη υποστηρίζει ότι τα όνειρα επιτελούν έναν ψυχοθεραπευτικό ρόλο. Στα όνειρα αντιμετωπίζουμε το συναισθηματικό περιεχόμενο σε ένα ασφαλές περιβάλλον, χωρίς την κριτική και αμυντική παρέμβαση της λογικής, και μπορούμε να αποδεχτούμε αλήθειες που πιθανό να καταπιέζαμε. Τα όνειρά μας, δηλαδή, είναι η νυχτερινή μας ψυχοθεραπεία.
Άλλοι θεωρούν ότι τα όνειρα αυξάνουν την πιθανότητα για τη λύση προβλημάτων που μας απασχολούν. Ο ονειρικός ύπνος μας βοηθά να οργανώσουμε και να συνδέσουμε με νέους τρόπους τα γεγονότα που γνωρίζουμε και τα πράγματα που έχουμε βιώσει. Οι διάφορες διαδικασίες και συσχετίσεις των δεδομένων μας βοηθούν να βρούμε λύσεις και να πάρουμε αποφάσεις με πιο δυναμικό, δημιουργικό και ευφάνταστο τρόπο. Πολλές επιστημονικές ανακαλύψεις, σημαντικές εφευρέσεις, καλλιτεχνικές δημιουργίες και λογοτεχνικά αριστουργήματα, φαίνεται ότι έχουν ως πηγή έμπνευσης τα όνειρα. Όταν κοιμόμαστε δεν υπάρχει περιορισμός στις σκέψεις και τις ιδέες μας, επειδή δεν παρεμβαίνει το φιλτράρισμα της λογικής που περιορίζει τη δημιουργική μας έκφραση, όπως συμβαίνει όταν είμαστε ξύπνιοι. Όμως, υπάρχουν πολλά αναπάντητα ερωτήματα που αφορούν τον μηχανισμό της λύσης προβλημάτων στα όνειρα και την ποιότητα των λύσεων αυτών, σε σύγκριση με τις ξυπνητές λύσεις.
Μια άλλη νευροβιολογική θεωρία υποστηρίζει ότι λειτουργία του ονείρου είναι η αποθήκευση και βελτιστοποίηση των μνημών της προηγούμενης μέρας. Κύρια λειτουργία του ονειρικού ύπνου είναι η αναδιοργάνωση, έτσι ώστε να βελτιωθεί η χωρητικότητα της μνήμης, με τη διαγραφή και απαλλαγή του ανεπιθύμητου υλικού. Είναι σαν να γίνεται δηλαδή ανασυγκρότηση του σκληρού μας δίσκου. Σύμφωνα με τη θεωρία αυτή, ο εγκέφαλος χρησιμοποιεί τα όνειρα για ανασκόπηση, αξιολόγηση και διαγραφή των άχρηστων πληροφοριών που μάζεψε κατά τη διάρκεια της ημέρας.
Με τη διαγραφή του άχρηστου υλικού που υπάρχει στις πρόσφατες μνήμες, το μυαλό μας είναι έτοιμο για την επόμενη ημέρα. Χωρίς αυτή τη νυχτερινή διαγραφή του τεράστιου όγκου πληροφοριών, η οποία πραγματοποιείται κατά τη διάρκεια του ύπνου REM, θα δημιουργείτο συμφόρηση και μπλοκάρισμα στην αποθήκη μνήμης του εγκεφάλου.
Όλες οι ερμηνευτικές προσεγγίσεις παρουσιάζουν ενδιαφέρον, αλλά έχουν και εγγενείς αδυναμίες και περιορισμούς. Κάθε μία εξετάζει από διαφορετική οπτική και φωτίζει ξεχωριστές πτυχές της λειτουργίας του ονείρου. Οι επιστήμονες θα συνεχίσουν να φωτίζουν άγνωστες πτυχές και να αποκαλύπτουν μυστικά του ονειρικού ύπνου. Όμως, τα όνειρα θα συνεχίσουν να συναρπάζουν και να αποτελούν πηγή μυστηρίου και γοητείας για τον άνθρωπο.
Να σημειωθεί ότι στους αρχαίους πολιτισμούς τα ονειροκριτικά βιβλία, τα οποία περιλάμβαναν κατάλογο ονείρων και την ερμηνεία τους, ήταν διαδεδομένα και τα άτομα που ασχολούνταν επαγγελματικά με την ερμηνεία των ονείρων, οι ονειροκρίτες, έχαιραν εκτίμησης και ήταν δημοφιλείς στους ανθρώπους όλων των κοινωνικών τάξεων.
Παρά τα άλματα που έχουν συντελεστεί στις νευροεπιστήμες κατά τις τελευταίες δεκαετίες, και την επικράτηση του ορθολογισμού, είναι απογοητευτικό και μας εκπλήσσει η διαπίστωση ότι και σήμερα κυκλοφορεί πληθώρα ονειροκριτικών βιβλίων, τα οποία τα συμβουλεύονται πρόθυμοι και εύπιστοι αναγνώστες σε όλο τον κόσμο. Όμως, πρέπει να είναι κανείς πολύ αφελής για να θεωρεί τα γεγονότα και τα αντικείμενα στα όνειρα ως σύμβολα, τη σημασία των οποίων μπορεί να εξηγήσει με βάση τις τυποποιημένες ερμηνείες των εν λόγω βιβλίων.
Νικήτας Πολεμικός
23.10.2023
Καρπαθιακά Νέα
