Γράφει ο συνεργάτης μας Γιάννης Ι. Χήρας
Στις μέρες μας, ένας τύπος ανθρώπου υπό εξαφάνιση είναι ο τζέντλεμαν. Έχει συνεπώς ενδιαφέρον η ενασχόληση με τη ζωή και τη δράση ενός παλιού Καρπάθιου τζέντλεμαν, του Νίκου παπα-Μηνά Οικονομίδη από τις Πυλές.
Ο Νίκος του παπα-Μηνά – όπως ήταν γνωστός – γεννήθηκε στις Πυλές. Είχε αριστοκρατική καταγωγή. Γονείς του ήταν ο παπάς των Πυλών παπα-Μηνάς Οικονομίδης και η κανακαρά των Πυλών Καλλιόπη Διακομηνά. Μικρός έφυγε για τη Σμύρνη της Μικράς Ασίας. Αφού πρώτα σπούδασε, εξελίχθηκε σε μεγαλέμπορο ξυλείας της πόλης. Το 1918 επέστρεψε στην Κάρπαθο. Νυμφεύτηκε τη Φινιά Ιωάννη Πραξούλη (1893-1974) – επίσης από τις Πυλές και επίσης με αριστοκρατική καταγωγή – με την οποία απέκτησε επτά παιδιά:
1) Τη Μαριγούλα (1919- ; ). Το 1948 παντρεύτηκε το λογιστή (†) Μιχάλη Γ. Λαχανά από τις Πυλές, με τον οποίο απέκτησε τρία παιδιά: τον Γιώργο (1949-), τον Νίκο και τη Βαγγελίτσα (1955-).
2) Την Καλλιόπη (1921-2007). Το 1949 παντρεύτηκε τον Γεώργιο Κ. Σκούλλο από τις Πυλές (1916-2008), με τον οποίο απέκτησε δύο παιδιά: τη Φίνα (1950-) και την Ευδοξία (1951-).
3) Τον Μηνά. Πέθανε 3 ετών από μηνηγγίτιδα.
4) Την Αννίτσα (1927-2013). Παντρεύτηκε τον Γιάννη Γ. Λαγωνικό από το Όθος Καρπάθου (1920- 2013), με τον οποίο απέκτησε τέσσερα παιδιά: τη Σοφία, τη Φινιά, τον Γιώργο και τη Βαρβάρα.
5) Τον Μηνά (Πλάτων) (1930-2006). Πήρε το όνομα του αδερφού του που πέθανε 3 ετών. Το 1960 νυμφεύτηκε την Κούλα (Φραγκούλα) Ηλία Σακελλάκη από τα Πηγάδια Καρπάθου (1941-), με την οποία απέκτησε τρία παιδιά: τον Νίκο (1961-), τον Ηλία και τη Τζίνα (1973-).
6) Τον Γιάννη (1932- ; ). Το 1971 νυμφεύτηκε τη Μαρία Μηνά Κωστή από τη Βωλάδα Καρπάθου (1946-), με την οποία απέκτησε τρία παιδιά: τη Δημητρούλα, τη Φίνα και τον Νίκο.
7) Τον Παντελέων (Γεώργιο) (1935-). Νυμφεύτηκε την Ασημίνα Χατζή Χριστοδούλου από τη Βωλάδα (1940- ; ), με την οποία απέκτησε τρία παιδιά: τον Νίκο, τον Χρήστο και τον Μηνά.
Με την επιστροφή του στην Κάρπαθο ξαναασχολήθηκε με το εμπόριο. Είχε 4 εμπορικά καταστήματα στο Φοινίκι και εμπορευόταν τα πάντα. Μάλιστα, θεωρείτο ο μεγαλύτερος έμπορος ολόκληρης της Καρπάθου εκείνη την εποχή, καθώς τότε το Φοινίκι ήταν οικονομικά η πιο ανεπτυγμένη περιοχή της Καρπάθου, δηλαδή κάτι ανάλογο με τα σημερινά Πηγάδια. Κάποια στιγμή οι Ιταλοί κατακτητές έκλεισαν τα μαγαζιά του. Ήταν μια συνηθισμένη πρακτική τους για να μειώσουν την αγωνιστικότητα των Δωδεκανησίων, χτυπώντας τους οικονομικά. Το εμπόρευμα το χάρισε σε όσους γνωστούς του είχαν ανάγκη. Και ο ίδιος επέστρεψε στις Πυλές.
Ασχολήθηκε και με τα κοινά. Επί σειρά ετών εκλεγόταν Δήμαρχος Πυλών, τόσο προπολεμικά όσο και μεταπολεμικά. Όσες φορές ήταν υποψήφιος, είχε εκλεγεί. Και μάλιστα χωρίς ποτέ να πλησιάσει ψηφοφόρο για να του ζητήσει την ψήφο του. Όσον αφορά στις πολιτικές του πεποιθήσεις, ήταν κεντρώος. Υπήρξε υποστηρικτής του Κόμματος Φιλελευθέρων του Ελευθερίου Βενιζέλου και μετέπειτα της Ένωσης Κέντρου του Γεωργίου Παπανδρέου, προσκείμενος στον Δωδεκανήσιο πολιτικό Ιωάννη Ζίγδη.
Χρημάτισε και Αρχιερατικός Επίτροπος στις Πυλές. Την εποχή εκείνη οι Πυλιάτες δεν κατέβαιναν στα γραφεία της Μητρόπολης στο Απέρι για να λαμβάνουν πάσης φύσεως άδειες. Τις λάμβαναν από τον Νίκο του παπα-Μηνά.
Το 1938, ο πολιτικός κατάδικος Εμμανουήλ Καρδούλιας από την Κάλυμνο – που διατελούσε υπό την επιτήρηση της ιταλικής Αστυνομίας Απερίου – δραπέτευσε με τη βοήθεια του Χριστόφορου Λυτού. Ο τελευταίος, μαζί με τον Νίκο του παπα-Μηνά και τον Πυλιάτη γιατρό Μηνά Γ. Χαλκιά (ο πατέρας του σημερινού αρχιτέκτονα Καρπάθου κ. Γεωργίου Μ. Χαλκιά), συνόδεψαν τον Καρδούλια μέχρι το Προνί Πυλών, από όπου επιβιβάστηκε στο μικρό λαθρεμπορικό πλοίο του Γεωργίου Μαμμή καταγόμενου από την Κρήτη και διέφυγε στην Κρήτη.
Το 1939 ή 1940, ο τότε Μητροπολίτης Καρπάθου-Κάσου Γερμανός είχε αρρωστήσει. Τότε ανέθεσε στον Νίκο του παπα-Μηνά και εκείνος συναποφάσισε με τον Χριστόφορο Σακελλαρίδη – με τον οποίο ήταν αχώριστοι φίλοι – να πάρουν τα χαρτιά της Μητρόπολης, την ελληνική της σημαία, καθώς και τη μήτρα και τα χρυσά του Δεσπότη στο σπίτι του στις Πυλές, για να μην τα βρουν οι τότε κατακτητές· οι Ιταλοί. Τόσο έμπιστος άνθρωπος ήταν.
Ο Νίκος του παπα-Μηνά, ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης και ένας ακόμη Πυλιάτης, ο Αντώνης Κρητικός (παππούς του σημερινού χρυσοχόου Καρπάθου κ. Αντώνη Κρητικού), έφυγαν από το Απέρι για τις Πυλές με το γαϊδουράκι του τελευταίου, μέσω όμως της περιοχής της Πατριαρχικής και Σταυροπηγιακής Μονής του Αγίου Γεωργίου Βασσών, προκειμένου να μη γίνουν αντιληπτοί από τους Ιταλούς. Έφθασε στο σπίτι του στις Πυλές. Φώναξε τη σύζυγό του και τα παιδιά του και τους είπε πως όλοι τους έπρεπε να γνωρίζουν τι έκανε. Την ελληνική σημαία της Μητρόπολης την έβαλε σε μια κανάτα νερού που στη συνέχεια έκρυψε σε έναν τοίχο στο αμπελόσπιτό τους. Επίσης, άνοιξαν στο τζάκι του αμπελόσπιτού τους ένα λάκκο και έβαλαν μέσα ένα κιούπι ( = μεγάλο πήλινο δοχείο για φύλαξη υγρών), στο οποίο είχαν βάλει τα πράγματα που είχε φέρει από το Απέρι. Από πάνω άναψαν φωτιά. Προδόθηκαν όμως την ίδια μέρα. Ήρθαν στο σπίτι τους οι Ιταλοί αλλά επειδή άναβε η φωτιά δεν τα βρήκαν. Και η σημαία έμεινε ανέπαφη. Μέσα στο κιούπι υπήρχε και ένα χαρτί που έγραφε: «Όταν επιστρέψουμε στην Κάρπαθο εγώ ο Μητροπολίτης Γερμανός ή η ανιψιά μου, τα πράγματα θα επιστραφούν στη Μητρόπολη». Όπως και έγινε.
Επίσης, οι Ιταλοί ήθελαν να πάρουν του Νίκου του παπα-Μηνά την κόρη την Αννίτσα μακριά του, σε ωδείο στην Ιταλία. Προφανώς επειδή ήταν καλλίφωνος. Είχε γίνει ολόκληρη φασαρία. Η Αννίτσα κλαίγοντας έλεγε «δεν έρχομαι», επενέβησαν κάποιοι άλλοι και οι Ιταλοί εγκατέλειψαν την προσπάθειά τους αυτή, που στόχος της ήταν να βασανίσουν όσο περισσότερο μπορούσαν τον Νίκο του παπα-Μηνά.
Στις 6 Σεπτεμβρίου 1943 φθάνουν στην Κάρπαθο οι Γερμανοί. Επίσης, στις 20 Οκτωβρίου 1943 αποβιβάζονται στην Αγία Ειρήνη της Κοινότητας Μεσοχωρίου Καρπάθου ο αείμνηστος κατάσκοπος Χριστόφορος Λυτός από τη Βωλάδα (1909-1945) και ο επίσης αείμνηστος ασυρματιστής Ιωάννης Κρασόπουλος από το Βαθύ της Σάμου (1919-2000). Έμειναν στην Κάρπαθο μέχρι τη νύχτα 19 προς 20 Απριλίου 1944 (ή τη νύχτα 13 προς 14 Απριλίου 1944). Όσο βρίσκονταν στην Κάρπαθο, κρύβονταν στα σπήλαια και κρησφύγετα της Λάστου αλλά και σε άλλα μέρη της βορείου Καρπάθου.
Ο Νίκος του παπα-Μηνά, ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης και ο Αντώνης Κρητικός πήγαιναν συστηματικά – με το γαϊδουράκι του τελευταίου – στο Προνί Πυλών, για να συναντούν τους κατασκόπους Χριστόφορο Λυτό και Ιωάννη Κρασόπουλο. Τους μετέδιδαν πολύτιμες πληροφορίες. Οι τελευταίοι τις διαβίβαζαν στο Γενικό Συμμαχικό Στρατηγείο Μέσης Ανατολής. Επρόκειτο για πληροφορίες περί τον αριθμό των γερμανικών δυνάμεων, τα σημεία παραμονής τους, τις κινήσεις τους και την ώρα εκκίνησης των στρατιωτών τους προς Κρήτη και Ρόδο. Με αυτόν τον τρόπο τα συμμαχικά αεροπλάνα σε λίγη ώρα βομβάρδιζαν τα πλοία που τους μετέφεραν και στο πέλαγος έβλεπε κανείς τις εκρήξεις των βομβών, τα πτώματα και τα συντρίμμια των πλοίων. Ο Νίκος του παπα-Μηνά πήγαινε στο Προνί και επέστρεφε στις Πυλές χωρίς να συλληφθεί ποτέ.
Στις 6 Οκτωβρίου 1944, έγινε δοξολογία στην Κεντρική εκκλησία των Πυλών, στην οποία μίλησαν ο δάσκαλος Αντώνης Ηλ. Ασλανίδης και ο γηραιός Ανδρέας Β. Ασλανίδης, ο οποίος και υπέδειξε τα πέντε μέλη της Επαναστατικής Επιτροπής των Πυλών, που απεδέχθησαν οι παρευρισκόμενοι δια βοής. Ένας από αυτούς υπήρξε ο Νίκος του παπα-Μηνά. Έπειτα, τις απογευματινές ώρες της 6ης Οκτωβρίου, πραγματοποιήθηκε σύσκεψη παραγόντων στο γραφείο της Μητρόπολης στο Απέρι.
Συμμετείχαν τριάντα άτομα. Αποφάσισαν το σχηματισμό Πενταμελούς Διοικητικής Παγκαρπαθιακής Επιτροπής, για το συντονισμό των ενεργειών όλων των σχετικών παραγόντων. Ως έδρα είχε το Απέρι, για να αποφευχθεί διχόνοια μεταξύ των Δήμων. Η Επιτροπή αποτελείτο από τους Ιωάννη Μ. Γιαννάκη (δικηγόρο), Δημήτριο Καπετανάκη (δικολάβο), Ιωάννη Μ. Οικονομίδη (γιατρό), Φραγκίσκο Γ. Σακελλαρίδη (γιατρό) και Χριστόφορο Φρ. Σακελλαρίδη (δάσκαλο). Ο Φραγκίσκος Σακελλαρίδης συνέταξε το σχετικό πρακτικό, το οποίο υπέγραψαν και οι τριάντα. Ένα από αυτά τα τριάντα άτομα υπήρξε ο Νίκος του παπα-Μηνά.
Το Σάββατο 7 Οκτωβρίου 1944, συνήλθαν στη Μητρόπολη 53 αντιπρόσωποι από όσα χωριά της Καρπάθου και της Κάσου μπόρεσαν να παρευρεθούν. Ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης συνέταξε επιστολή προς την ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο, υπογεγραμμένη από τον ίδιο (ως γραμματέα της Ιεράς Μητροπόλεως Καρπάθου-Κάσου) και τους άλλους αντιπροσώπους. Με την επιστολή αυτή, ενημέρωναν την ελληνική κυβέρνηση για τη φυγή των γερμανικών στρατευμάτων, την εξέγερση των Καρπαθίων, την ύψωση της ελληνικής σημαίας και την κήρυξη της Ένωσης της Καρπάθου και της Κάσου με τη Μητέρα Ελλάδα. Ο Χρ. Σακελλαρίδης συνέταξε και άλλη επιστολή, στα γαλλικά, προς οποιαδήποτε αμερικανική ή βρετανική Αρχή. Με τις επιστολές αυτές ζητείτο να σπεύσουν οι ελληνικές δυνάμεις να καταλάβουν τα δυο νησιά. Ένας από τους 53 αντιπροσώπους υπήρξε ο Νίκος του παπα-Μηνά.
Από τις 17 Οκτωβρίου 1944, οπότε και έφθασαν τα βρετανικά στρατεύματα, αρχίζει και η περίοδος της βρετανικής κατοχής για την Κάρπαθο (1944-47). Μετέπειτα επισκέφθηκε την Κάρπαθο και ο συνταγματάρχης Χριστόδουλος Τσιγάντες, ο οποίος υπήρξε επικεφαλής του ένδοξου Ιερού Λόχου (1942-45) και αρχηγός της ΕΣΑΔ (Ελληνική Στρατιωτική Αποστολή Δωδεκανήσου) (1945-47). Οι Καρπάθιοι επιφύλαξαν θερμή υποδοχή στον Έλληνα αξιωματικό. Ήταν από τους πρώτους Έλληνες αξιωματικούς που έφθασαν στην Κάρπαθο. Ο Νίκος του παπα-Μηνά – ως Δήμαρχος που ήταν – είχε στρώσει στις Πυλές τα καλύτερα κιλίμια που είχε για να περάσει ο Τσιγάντες. Τον περιποιήθηκε πολύ καλά και εκείνος ενθουσιάστηκε με τις ένθερμες αυτές πατριωτικές εκδηλώσεις.
Στις 16 Φεβρουαρίου 1945 έφθασαν στα Πηγάδια με ατμόπλοιο οι πρώτοι πρόσφυγες. Ήταν όλοι τους Δωδεκανήσιοι (Ροδίτες, Συμιακοί και ορισμένοι άλλοι νησιώτες). Δεν ήταν απελευθερωμένα τα νησιά τους. Είχαν μεταναστεύσει στον Μαρμαρά της Μικράς Ασίας αναζητώντας καλύτερη μοίρα και κυρίως τρόφιμα για να ζήσουν. Το πρώτο νησί των Δωδεκανήσων που είχε απελευθερωθεί ήταν η Κάρπαθος: επτά μήνες πριν απελευθερωθούν τα δικά τους νησιά. Έτσι, από τον Μαρμαρά τους έστειλαν στην Κάρπαθο.
Πρόσφυγες φιλοξενούνταν σε όλα τα κάτω χωριά της Καρπάθου, ανάλογα με τον πληθυσμό του κάθε χωριού. Ο Νίκος του παπα-Μηνά – ως Δήμαρχος – φιλοξένησε πολλούς πρόσφυγες στις Πυλές. Με την άφιξή τους στα Πηγάδια, πολλοί από αυτούς ήταν ετοιμοθάνατοι από την ασιτία. Άλλοι είχαν ήδη πεθάνει μέσα στο ατμόπλοιο.
Όπως διηγείτο ο αείμνηστος Γιάννης Γ. Λαγωνικός, γαμπρός του Νίκου του παπα-Μηνά, στην περιοχή του λιμανιού των Πηγαδίων υπηρετούσε ένας Ελβετός αξιωματικός, αρμόδιος για την περίθαλψη των απόρων και των προσφύγων. Υπήρχαν 6 καζάνια με σούπες, ρύζι και το περιεχόμενο 2 κουτιών κορν-μπιφ μέσα σε κάθε καζάνι. Ο Λαγωνικός σέρβιρε όλους τους πρόσφυγες. Και αυτοί προσκυνούσαν. Άλλοι πέθαιναν μέσα σε καΐκια και άλλοι φιλούσαν το τσιμέντο του δρόμου από την πείνα και την κακομοιριά. Μετά το πρώτο συσσίτιο οι πρόσφυγες έφευγαν με αυτοκίνητα για τα κάτω χωριά. Αφού προηγουμένως είχε υπάρξει επικοινωνία με τους Δημάρχους των κάτω χωριών, από τους οποίους ζητείτο να πουν πόσους πρόσφυγες μπορούσαν να φιλοξενήσουν στο χωριό τους.
Με το που έφθαναν οι πρόσφυγες στα χωριά, ο Τσιγάντες διέτασσε να τους δίνουν τρόφιμα. Του Δημάρχου Πυλών Νίκου του παπα-Μηνά του έστελναν το μερίδιο που αναλογούσε στις Πυλές σε ρύζι, ψωμί κ.λπ. Του τα έστελναν με τον τότε 18χρονο (†) Μανώλη Ιωάν. Ξηράκη, που μιλούσε και αγγλικά. Μάλιστα του έστελναν παραπάνω ποσότητες για τον ίδιο και την οικογένειά του. Όμως, δεν τα ήθελε τα παραπάνω. Για αυτό τα παραπάνω τα μοίραζε στους φτωχούς των Πυλών. Οι πρόσφυγες επέστρεψαν στις εστίες τους κατά τα τέλη Μαΐου 1945.
Στα μεταπολεμικά χρόνια είχε αρρωστήσει η σύζυγός του και έπρεπε να βρουν καΐκι για να πάει στη Ρόδο. Κατέβηκαν στα Πηγάδια αλλά καΐκι πουθενά. Ξαφνικά βλέπουν ένα καΐκι να έρχεται. Ο Λοΐζος ο γιατρός είπε «αυτό θα το επιτάξουμε για να πάρουμε τη Φινιά στη Ρόδο να χειρουργηθεί και να σωθεί». Ο γιος της ο Μηνάς πήγε να βρει τον καπετάνιο. Όταν τον βρήκε, του είπε «θέλω να πάρεις τη μητέρα μου στη Ρόδο και όσα χρήματα θέλεις θα τα έχεις. Μην ξεφορτώσεις γιατί η μητέρα μου κινδυνεύει». Ο καπετάνιος του απάντησε «πρώτα να μου πεις ποιος είσαι και μετά θα σου πω». «Είμαι του Νίκου του Οικονομίδη από τις Πυλές». Ο καπετάνιος του απάντησε «τι είπες παλληκάρι μου;».
Ήταν ένας από τους πρόσφυγες που είχαν φιλοξενήσει στις Πυλές. «Ήρθε η ώρα να ξεπληρώσω του Οικονομίδη αυτά που έκανε για μας. Θα πάρω τη μητέρα σου στη Ρόδο χωρίς να σας πάρω χρήματα και να πεις του πατέρα σου πως τον ευχαριστώ και δεν μπορώ να τον ξεχάσω».
Παραπάνω αναφέρθηκαν ενδεικτικά ορισμένες στιγμές από τη ζωή του Νίκου του παπα-Μηνά. Βοηθούσε ορφανά, έκανε αγαθοεργίες. Ο λόγος του ήταν συμβόλαιο. Επίσης, ήταν ο πιο τίμιος και ο πιο αξιοπρεπής Πυλιάτης. Τζέντλεμαν με όλη τη σημασία της λέξης. Μάλιστα, έλεγε κάθε μέρα στα παιδιά του να έχουν και αυτά αξιοπρέπεια, να είναι ηθικά, να βοηθούν φτωχούς όσο μπορούν και να μιλούν με ειλικρίνεια. Να κοιτάζουν το συνάνθρωπο στα μάτια και να μην τον ντρέπονται.
Το κείμενο του Γιάννη Χήρα δημοσιεύθηκε σε αρχική μορφή στην ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΗ ΗΧΩ Ιανουαρίου-Μαρτίου 2007.
ΠΗΓΕΣ
Α. Αρχεία
- Ληξιαρχείο Δήμου Καρπάθου.
- Αρχείο συγγραφέα.
Β. Μαρτυρίες Γιάννης Γ. Λαγωνικός (1920-2013), Αννίτσα Ι. Λαγωνικού (1927-2013), Γιώργος Μιχ. Λαχανάς (1949-), Καλλιόπη Γ. Σκούλλου (1921-2007) και Μαριγούλα Εμμ. Λυριστή-Φουντή (1936-).
Γ. Εγκυκλοπαιδικά Λεξικά
Εγκυκλοπαιδικό λεξικό ΤΟ ΠΑΠΥΡΑΚΙ ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE, «Τσιγάντες, Χριστόδουλος», εκδοτικός οργανισμός «Πάπυρος», Αθήνα 2003, σ. 1.764.
Δ. Περιοδικά-Ιστοσελίδες
ΚΑΡΠΑΘΙΑΚΗ ΗΧΩ, τρημινιαία έκδοση του Συλλόγου των Απανταχού
Καρπαθίων, τεύχος 431, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2006, «Ιστορία: εντοπίστηκε
αυθεντικό αντίγραφο του ιστορικού μηνύματος των εξεγερμένων Καρπαθίων προς
την ελληνική κυβέρνηση του Καΐρου», σ. 32.
ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ, Μηνιαίο Περιοδικό Ιστορίας, τεύχος 63, «Η ενσωμάτωση των
Δωδεκανήσων: η τελευταία επέκταση της ελληνικής επικράτειας», Ιούνιος 2007,
σ. 97.
www.rodiaki.gr, 3 Νοεμβρίου 2015 (Χήρας Γιάννης Ι., «Ο ήρωας Χριστόφορος Λυτός (1909-1945)»).
Ε. Βιβλιογραφία:
ΒΛΑΧΟΣΤΑΘΟΠΟΥΛΟΣ Αναστάσιος Γ., Ιερός Λόχος 1942-1945, εκδόσεις
«Ελεύθερη Σκέψις», Αθήνα 2006, σ. 36 και 173.
ΓΛΕΝΤΗ Ελένη, «Το χρονικό απελευθέρωσης της Καρπάθου από το ζυγό των
κατακτητών στις 5 Οκτωβρίου 1944», Δωδεκάνησος, Δευτέρα 4 Οκτωβρίου 2004,
σ. 10.
ΚΑΣΣΩΤΗΣ Μανώλης Γ., Η Κάρπαθος στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, Αθήνα 2007, σ.
26, 387, 388, 394, 423, 424 και 442.
ΛΙΓΝΟΣ Γιάννης, «Καρπάθικες Λέξεις», Παλίρροια, τεύχος 8, Απρίλιος 2006, σ. 27.
ΜΕΛΑΣ Κων/ντίνος Α., «Καρπαθιακή προσωπογραφία», Καρπαθιακαί Μελέται,
τόμος τρίτος, Αθήναι 1984, σ. 131.
ΜΕΛΑΣ Ντίνος Αντ., Ιστορία του Επαναστατικού Απελευθερωτικού Κινήματος
Καρπάθου 5 Οκτωβρίου 1944, έκδοση πρώην Κοινότητας Μενετών Καρπάθου,
Αθήνα 2012, σ. 103, 196, 337, 551, 553, 554, 555, 585, 587, 588, 589, 590 και
746.
ΜΙΧΑΗΛΙΔΗΣ-ΝΟΥΑΡΟΣ Μιχαήλ Γ., Χρονικόν της νήσου Καρπάθου, Β΄ Έκδοση,
Μορφωτικός Εξωραϊστικός Σύλλογος «Εργασία-Χαρά», Όθος Καρπάθου 2002.
ΟΡΦΑΝΙΔΗΣ Νικόλαος, «Σύντομος έκθεσις της εν Καρπάθω κατοχής», στο
λεύκωμα «Ομόνοιας» Απεριτών Αμερικής, Νέα Υόρκη 1945, σ. 28.
ΧΑΛΚΙΑΣ Κωνσταντίνος Ιωάν., «Γερμανός Μονιούδης ή Μονοδιάδης,
Μητροπολίτης Καρπάθου και Κάσου», Καρπαθιακαί Μελέται, τόμος πρώτος,
Αθήναι 1979, σ. 254-255.
ΧΗΡΑΣ Γιάννης Ι., «Νίκος παπα-Μηνά Οικονομίδης από τις Πυλές (1889-1967)»,
Καρπαθιακή Ηχώ, αρ. τεύχους 432, Ιανουάριος-Μάρτιος 2007, σ. 36-38.
ΧΗΡΑΣ Γιάννης Ι., «Ο ήρωας Χριστόφορος Λυτός (1909-1945)», Η Ροδιακή, Τρίτη
3 Νοεμβρίου 2015, σ. 17.
ΧΗΡΑΣ Γιάννης Ι., «Νίκος παπα-Μηνά Οικονομίδης απ’ τις Πυλές Καρπάθου (1889-
1967)», Η Δημοκρατική της Ρόδου, αριθμός φύλλου 10.499, Παρασκευή
23.6.2017, σ. 32 και 35.
ΧΙΩΤΗΣ Μιχαήλ Π., Οι απανταχού της γης σύλλογοι Απεριτών Καρπάθου
«Ομόνοια» και το κοινωφελές έργο τους, τόμος Β΄, Αθήνα 2007, σ. 1.143-1.144.
