γράφει η Μαριγούλα Κρητσιώτου
Με σκοπό την ευαισθητοποίηση στην διαφύλαξη των κινητών και ακίνητων «πολιτιστικών αγαθών» ενός λαού και την ένταξή τους στην οικονομική ζωή του, η UNESCO και το Διεθνές Συμβούλιο Μνημείων και Τοποθεσιών (ΙCOMOS) καθιέρωσαν την 18η Απριλίου, σαν Παγκόσμια Ημέρα Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Αυτή το 2013 εστίασε στα εκπαιδευτικά κτίρια, μεταξύ των οποίων κι εκείνα των Δημοτικών Σχολείων. Το θέμα των εορτασμών ήταν, «Κληρονομιά και Εκπαίδευση». Οι ανά τον κόσμο εκδηλώσεις έφερναν στο επίκεντρό τους, σαν φάρους μνήμης, την αρχιτεκτονική των σχολικών κτισμάτων καθώς επίσης, τον εκπαιδευτικό-παιδαγωγικό ρόλο τους. [Google News,2013].
Σήμερα, τα παλιά ανενεργά δημοτικά σχολεία βρίσκονται, μαζί με άλλα κοινοτικά κτίρια, στην ιδιοκτησία των Δήμων ενώ η χρήση και διαχείριση τους, στους τοπικούς πολιτιστικούς συλλόγους. Η μοναδικότητα, ωστόσο, της αλλοτινής κατασκευής τους και των πνευματικών λειτουργιών τους τα ανάγει στους πλέον ιδανικούς χώρους ενός τόπου, για την ανάδειξη της πολιτιστικής ιστορίας του και της οικονομικής ανάπτυξης του [βλ Ε.Ε.Τ.Α.Α. 2007-2013].
Η εικόνα τους ανακαλεί τους αγώνες και τις θυσίες εκείνων των προγόνων που έκαναν όραμα το όνειρό τους για πρόοδο των επόμενων από αυτούς γενεών. Από αυτήν την άποψη, ο όγκος και το σχήμα τους στέκει σαν η χειροπιαστή προγονική ευχή, «ΟΙ ΝΕΟΙ ΝΑ ΓΙΝΟΥΝ ΚΑΛΥΤΕΡΟΙ». Πιο πέρα, συνδέεται με την εκάστοτε ανθρωπογεωγραφία του χωριού. Με το ήθος του χρηστού και χρήσιμου πολίτη, που τόσες γενιές έμαθαν στα θρανία τους και το μεταλαμπάδευαν, ώστε κι όλοι οι επόμενοι, καθένας με την ζωή και τις δράσεις του, να προσθέτει ένα πολύτιμο λιθαράκι στην ιστορία του χωριού. Τις διαστάσεις αυτής της κοινωνικο-οικονομικής και πνευματικής ιστορίας του χωριού βαστάζουν τα παλιά Δ.Σ.
«..Τι χρήση δίνεις σε ένα παλαιό σχολικό κτίριο που περικλείει μνήμες…» αν όχι ανάλογη της «αρχικής… και της συμβολικής σημασίας που αυτή είχε…»[ ο.π. Ε.Ε.Τ.Α.Α, σ. 5]. Στην πλειοψηφία τους τα παλαιά Δ.Σ. μετατρέπονται σε μουσεία. Γιατί, ένα μουσείο μπορεί να σταθεροποιεί στους χώρους του την κοινωνική και πολιτιστική μνήμη του χωριού, όπως το σχολείο του. Κι όπως αυτό, και το μουσείο καλλιεργεί τις αξίες της κοινωνίας του κι επιπλέον τις διασπείρει ευρύτερα, εκτός των συνόρων της. Εν ολίγοις, το μουσείο προεκτείνει τον εκπαιδευτικό ρόλο του σχολείου.
Το μουσείο εντάσσεται στην κοινωνία του και λειτουργεί σαν ένας άλλος σχολικός θεσμός του οποίου, τώρα, οι εκπαιδευτικές διαδικασίες πραγματώνονται βιωματικά. Η σχέση με τα αντικείμενα μετατρέπεται σε πιο ισχυρή, πρακτική γνώση. Τα αντικείμενα μιλούν για την ανθρώπινη εμπειρία. Πληροφορούν για τις τεχνικές, για τις ιδέες και τις ανάγκες που τα δημιούργησαν και εν γένει για την διαδρομή τους μέσα στην ζωντανή και συνεχώς μεταβαλλόμενη πραγματικότητα της κοινωνίας τους.
Η αποκτημένη, μέσω των μουσειακών αντικειμένων γνώση για το παρελθόν, σαν μια άλλη όψη του παρόντος, επεξεργάζεται και ενσωματώνεται, προσφέροντας παιδεία και αγωγή, αλλά και τρόπους δράσης στις συνεχείς διαδικασίες ζωής. Μάλιστα, οι εσωτερικοί διάλογοι παρελθοντικής και παροντικής γνώσης οδηγούν στην αυτογνωσία και την συνείδηση της καταγωγής. Επιπλέον, φωτίζουν την διαφορετικότητα του Αλλου και τον σεβασμό σ’ αυτήν.
Γιατί, το μουσείο απευθύνεται και στον ντόπιο και στον ξένο επισκέπτη, στον οποίο, εν πολλοίς, επενδύει.
Στην πολιτική προσέλκυσης επισκεπτών, που τονώνουν την ζωή των μουσείων, περιέχεται τα τελευταία χρόνια και ο σχεδιασμός παράπλευρων δράσεων (μουσική, χορός, θέατρο, εκθέσεις, φαγητό, παιχνίδια κ.α.). Μέσω αυτών «πουλάνε» με πιο σαγηνευτικούς τρόπους το προϊόν τους, προσφέροντας εμπειρίες με ταυτότητα που ικανοποιούν « αισθητικά, πνευματικά, συναισθηματικά και ψυχολογικά» τον επισκέπτη. Ιδιαίτερης σημασίας είναι οι « διαδραστικές», επειδή επιτυγχάνουν την «πιο ζωντανή προσέγγιση του τουριστικού τόπου» [Emfj’s Weblog, βλ και Γκουρτζιούμη, 2018]. Οι εκδηλώσεις μπορεί να μετατοπίζονται και εκτός μουσείου, αναβιώνοντας την σύνδεση των αντικειμένων με το γύρω περιβάλλον. Αλλοτε παίρνουν την μορφή συναντήσεων για προφορικό διάλογο με τα εκθέματα. Οπου, με κατάλληλο συντονισμό, ντόπιοι και ξένοι επισκέπτες μιλούν για/ και με τα εκθέματα, ξαναγράφοντας την ιστορία τους. Αλλά, η ταυτότητά τους μπορεί επιπλέον να αναπαρίσταται με ελεύθερο χορό και σωματική έκφραση ή με θέατρο. Η μορφή των δράσεων αν και δεν σχετίζεται πάντα με την ταυτότητα του μουσείου, στοχεύει να φέρνει στο νου και στις αισθήσεις την μοναδικότητα των τοπικών δεδομένων, ψυχαγωγώντας ταυτόχρονα.
Η πολύπλευρη ζωντανή επικοινωνία και μάθηση, που τα μουσεία διακινούν με τις παράπλευρες εκδηλώσεις, κατέστησε εκείνα των μικρών περιοχών ρυθμιστές του πολιτιστικού τουρισμού. Για την ακρίβεια, η δυνατότητα του τουρίστα να βιώνει την σύνδεση των μουσειακών αντικειμένων με την συνολική πολιτιστική κληρονομιά (την γλώσσα, τις μουσικές, χορευτικές συνήθειες και συμπεριφορές ή το οικιστικό και φυσικό περιβάλλον), φάνηκε να επηρεάζει τις επιλογές τουριστικών τόπων και να διαφοροποιεί τα επίπεδα του πολιτιστικού τουρισμού. Σύμφωνα με εκτιμήσεις του 2013, όλο και περισσότεροι τουρίστες δεν επιζητούν, πλέον, μόνο τον ήλιο και την θάλασσα στους τόπους των διακοπών τους. Αυτοί, από το 37% του συνόλου των τουριστών, αυξάνονται ετησίως, κατά 15%, καλύπτοντας το 50% των ευρωπαϊκών ταξιδιών. Εν ολίγοις, το 2013 ο πολιτισμός αναδεικνύεται σε κλειδί αειφόρου ανάπτυξης [Ο πολιτιστικός τουρισμός…., Emfj’s Weblog 2013 και Γιαννακίδου, 2017]
Ανάμεσα στα θέλγητρα του πολιτιστικού τουρισμού είναι τα «ιστορικά παραδοσιακά κτίρια» [ο.π. Emfj’s Weblog και Ε.Ε.Τ.Α.Α. 2007-2013]. Η αισθητική αξία, επομένως, που τα παλιά Δ.Σ. αποκτούν με την αρχιτεκτονική τους, είναι ένα επιπλέον ατού της μουσειακής μορφής τους. Γιατί, διευρύνει τις σχέσεις επισκεπτών και ντόπιων και την αναβάθμιση της οικονομία τους. Η δε τεχνική και άλλη βοήθεια της μετατροπής τους, υποστηρίζεται από ειδικά προγράμματα.
Μια απλή, αλλά πολιτιστική και οικονομικά επωφελής χρήση των Δ.Σ. είναι να λειτουργούν σαν ξενώνες για συγγραφείς και καλλιτέχνες ή φοιτητές-ερευνητές. Ας έρθουμε, όμως, σε ενδεικτικά παραδείγματα του μετασχηματισμού τους σε μουσεία. Στο διαδίκτυο βλέπουμε ότι το Δ.Σ Καλαβρύτων έγινε Δημοτικό Μουσείο Καλαβρύτων, το οποίο αφιερώνεται στο ιστορικό καλαβρυτινό ολοκαύτωμα του 1943. Για μουσείο προγραμματίζεται και το Δ.Σ Σουδενών Καλαβρύτων. Για άλλα τέσσερα διαβάζουμε κάτω από τον τίτλο, «παλιά σχολεία -κοιτίδες πολιτισμού». Για παράδειγμα: «Σήμερα το παλιό Δ.Σ. Παλαιών Ρουμάτων, …μέσα από τις προσπάθειες του Τοπικού Συμβουλίου Νέων, του Δ.Σ. της Λαϊκής Βιβλιοθήκης και του Γυναικείου Συνεταιρισμού …ζει μια νέα άνθηση», με παραγωγή μεταξιού και καλλιέργεια λιναριού. «Χρειάζεται αγάπη και πολύς χρόνος… (αλλά) …δεν θέλουμε να χαθεί η Τέχνη της Υφαντικής και οι παραδόσεις μας». Το ίδιο σχολείο στεγάζει, επιπλέον «βιβλιοθήκη, φωτογραφικό αρχείο, σπάνια χειρόγραφα και έγγραφα μεγάλης
ιστορικής αξίας». Οι ασχολούμενοι λένε: «Αγαπάμε το χωριό μας, τον πολιτισμό μας, τα έθιμά μας, και θέλουμε να τα κρατήσουμε «ζωντανά»». Ένα άλλο Δ. Σ, των Λουσακιών, λειτουργεί σαν “Μουσείο Μουσικών Κρήτης”. «Πραγματοποιήσαμε μια σειρά από εκπαιδευτικά σεμινάρια για τους αγρότες..… Όμως ο μεγάλος στόχος του Πολιτιστικού Συλλόγου (ήταν)… το “Μουσείο Μουσικών Κρήτης”…«Εντός 4 μηνών …(θα) « χρηματοδοτηθεί το όλο έργο από το νέο ΕΣΠΑ…θα είναι κυρίως ηλεκτρονικό μουσείο όπου ο επισκέπτης θα μπορεί να ακούσει παλιούς και νέους σκοπούς, …. Στόχος μας είναι να αποτυπωθεί η μουσική, χορευτική και τραγουδιστική παράδοση της Κρήτης». Ένα τρίτο, είναι το Δ. Σ. Ζυμπραγού. « (ήταν) κλειστό για τριάντα χρόνια. Το 2013 άνοιξε ξανά τις πόρτες του ως «Κέντρο Φωτογραφίας και Κινηματογράφου Ζυμπραγού»… έκτοτε είναι ο κύριος χώρος παρουσίασης δράσεων πολιτισμού. Με την παρουσίαση εκθέσεων φωτογραφίας και πολιτιστικών δράσεων ανοίγει ένα παράθυρο ελπίδας τόσο για τη διάσωση του ίδιου του κτηρίου και της σημαντικότατης μνήμης που φέρει, όσο και για την … πολιτιστική αποκέντρωση». Επίσης, το Δ.Σ. Ποταμίδας έγινε Σχολικό Μουσείο. «Το κτήριο παραχωρήθηκε στον Πολιτιστικό Σύλλογο και το 2006…ανασύραμε το υλικό και ξεκινήσαμε να το λειτουργούμε. Το χειμώνα μάς επισκέπτονται σχολεία…, το καλοκαίρι …ανταμώνει όλο το χωριό στην αυλή του» «Χανιώτικα Νέα» [2021].
Σήμερα, το παλιό Δ.Σ. των Πυλών μετατρέπεται σε Σχολικό Μουσείο. Εχουν συγκεντρωθεί πίνακες, θρανία, πορτραίτα ηρώων, φωτογραφίες, αρχειακό υλικό και άλλα. Στις Πυλές δημιουργούν ένα ακόμη επισκέψιμο χώρο του χωριού, εκτός του Αγροτικού Μουσείου. Εχουν, μάλιστα, προβλέψει να πλακοστρώσουν το δρομάκι προς τον χώρο που ο «Σύλλογος Κυρίων και Δεσποινίδων» στεγάζει τις διάφορες δημιουργίες του. Δρομολογούν, επομένως, μια ένταξη του χωριού στην ντόπια τουριστική αγορά και οικονομία.
«Το μάτι του νοικοκύρη, είναι κοπρά στο χωράφι του», λέμε στην Κάρπαθο, με την έννοια ότι, ο νοικοκύρης εκτιμά τις ανάγκες του χωραφιού του και φροντίζει, ανάλογα με τις συγκυρίες, τους τρόπους κάλυψής τους. Με δεδομένα, λοιπόν, την φθίνουσα ζωή στα χωριά μας και την αναγκαιότητα αυτή να ανακοπεί, ακολουθώντας έναν σχεδιασμό για δημιουργικό και γόνιμο μέλλον, έχουμε στα χέρια μας την ιστορία και τον πολιτισμό μας, καθώς επίσης το κτιριακό απόθεμα με αίθουσες και αυλές που λέγεται, παλιό Δημοτικό Σχολείο. Αν οι τοπικές Αρχές δεν βλέπουν πως σε διεθνές και εθνικό επίπεδο οι ιστορικοί χώροι και οι συμβολισμοί τους γίνονται όχημα ήπιας ανάπτυξης ενός τόπου, ας νοιαστούμε οι μικρές κοινωνίες των χωριών κι ας σπρώξουμε προς αυτήν την κατεύθυνση τις Αρχές. Ας μιμηθούμε τα τόσα παραδείγματα ποιοτικής και επωφελούς χρήσης των Δ.Σ.
Εξάλλου, η μετατροπή του σχολείου σε ένα μουσείο, με όποιο περιεχόμενο, είναι ο πλέον κατάλληλος τρόπος τιμής στους ιστορικούς, πνευματικούς και συναισθηματικούς συμβολισμούς του. Ιδού, λοιπόν, τα πιο ουσιαστικά σημεία μνήμης ενός χωριού, τα «τοπόσημά» του, στα οποία οφείλουμε να στρέφομε τον επισκέπτη, διατυμπανίζοντας παντού ότι δεν κρύβουμε την ιστορία μας, αλλά την ανεβάζουμε στο βάθρο που της αξίζει.
Κι ας μην ξεχνάμε, ότι το σχολείο εκφράζει την πολιτιστική ενότητα ντόπιων και ξενιτεμένων συγχωριανών. Είναι περιουσία τους. Ως εκ τούτου, όλοι οφείλουμε να γνωρίζουμε πώς γράφεται η ιστορία μας, ιδίως σε τόσο ευαίσθητα και θεμελιώδη θέματα κοινής πολιτιστικής κληρονομιάς. Δεν νοείται, το σχολείο «μας» να γίνεται είδος συναλλαγής η οποία εκποιεί τις αξίες του, κι όχι μέσον εκπαίδευσης σεβασμού προς αυτές. Από την άλλη, είναι ολέθριο να μην το αντιλαμβανόμαστε σαν εργαλείο βελτίωσης της ζωής, προπάντων των νέων που αποτελούν το μέλλον του χωριού. Και θα είναι πιο ολέθριο, αν οι ίδιοι το αντιληφθούν μόνο
όταν κι αυτοί θα αποκτήσουν την δική τους εμπειρία, γιατί θα έχει περάσει, τουλάχιστον, ο χρόνος μιας γενιάς.
Ολοι αγαπούμε τα χωριά μας. Με κίνητρο αυτήν την αγάπη, ας μοιραστούμε ντόπιοι και ξενιτεμένοι-μικροί και μεγάλοι τις εμπειρίες των ασχολιών, των επιχειρηματικών εγχειρημάτων, της τεχνογνωσίας, των ζυμώσεων της σκέψης στις σύγχρονες απαιτήσεις, των επιθυμιών και των ονείρων κι επίσης, τον λόγο και τον αντίλογο για το ποια είναι η σημαντική και ποια η σημαντικότερη χρήση των παλιών Δημοτικών Σχολείων. Ολοι μαζί ας μην επιτρέπουμε να «τρίζουν τα κόκκαλα» εκείνων που μας τα κληροδότησαν, σαν αγωνιώδη ευχή, «ΟΙ ΝΕΟΙ ΝΑ ΓΙΝΟΥΝ ΚΑΛΥΤΕΡΟΙ», να έχουν καλύτερο μέλλον. Αυτό είναι χρέος μας.
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ 1)ΤΑΝΕΑ, στο Google News, 12/4/2013 2)«Πολιτιστικός τουρισμός…πολιτιστική, κοινωνική, οικονομική ανάπτυξη…», Emfj’s Weblog, 2013
3)Γιαννακίδου Αγγελική, 19η Ενημερωτική Συνάντηση, με θέμα «ΜΟΥΣΕΙΑ, ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΟΠΙΚΕΣ ΚΟΙΝΩΝΙΕΣ» του Υπουργείο Πολιτισμού & Αθλητισμού, Διεύθυνση Νεότερου Πολιτιστικού Αποθέματος και Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, 1/12/2017
4) Ηλιοπούλου Ερ, «Οι επιδράσεις του πολιτιστικού τουρισμού στην ελληνική οικονομία», 2017
5)Παπαναστασούλη Νικολέτα, « Η σημασία των μουσείων για την πολιτιστική ταυτότητα και την τουριστική ανάπτυξη των πόλεων», 2017, citybranding.gr
6)«Τα παλιά σχολεία-κοιτίδες πολιτισμού». 2021, Χανιώτικα Νέα
7)Βαρβάρα Παναγιωτοπούλου, «Ο εκπαιδευτικός χαρακτήρας του Μουσείου», Αυγή 2021
8)Ε.Ε.Τ.Α.Α. ΟΔΗΓΟΣ ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΚΑΙ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΚΤΗΡΙΩΝ ΔΗΜΟΣΙΟΥ ΜΕ ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΑΞΙΑ. 2007-2013
