Τα Καρπαθιακά Νέα έχουν τη χαρά να δημοσιεύουν την εξαιρετική μελέτη που έγραψε και παρουσίασε ο Ιωάννης Χαλκιάς κατά την παρουσίαση του βιβλίου του Μανώλη Σοφίλλα”Τραγούδια και σκοποί από τα χωριά της Καρπάθου”. Η εισήγηση του κ. Χαλκιά αξίζει όχι απλά να διαβαστεί, αλλά να μελετηθεί, από εκείνους που αγαπούν την καρπάθικη μουσική και το τραγούδι!
Αν και η δική μου ομιλία αφορά την εισήγηση του βιβλίου, δεν μπορώ να μην αναφερθώ και εγώ στον Μανώλη Σοφίλλα ως άνθρωπο και στην μεταξύ μας σχέση.
Πρώτη φορά άκουσα για τον Μανώλη από έναν καταξιωμενο μουσικό της Κρήτης, τον Αλέξανδρο Παπαδάκη, στον οποίο είχα απευθυνθεί για να με βοηθήσει στη λύρα. Μου έλεγε ότι υπάρχει στην Κάρπαθο ένας ικανότατος και δεξιοτέχνης λυράρης και ίσως, την μεγαλύτερη εντύπωση του έκανε το πόσο καθαρά παίζει τις νότες, κάτι όχι τόσο συνηθισμένο στην καρπάθικη μουσική. Μάλιστα, το καθαρό του παίξιμο το έχουν θαυμάσει και άλλοι, τόσο που κάποιοι λένε οτι στον Μανώλη, η Κάρπαθος κέρδισε έναν μεγάλο λυράρη αλλά ίσως να έχασε έναν σπουδαίο τσαμπουνιέρη.
Άρχισα, λοιπόν, να παρακολουθώ τον Μανώλη στα βίντεο που ανέβαζε στο διαδίκτυο. Φυσικά, τα βίντεο ήταν εξαιρετικά αλλά όχι πάντα τόσο εύκολα για να τα αποδώσει ένας αρχάριος λυράρης σαν εμένα. Μία ημέρα λοιπόν, δεν ξέρω πως το σκέφτηκα, ζήτησα με ένα σχόλιο εάν θα μπορούσε να παίζει τα κομμάτια πιο απλά για να βοηθηθούμε και εμείς που προσπαθούμε να μάθουμε. Φυσικά, τι ελπίδες είχα να καθίσει ένας αναγνωρισμένος οργανοπαίχτης να παίξει απλά και αργά ένα κομμάτι, που ανεβαζει στο διαδικτυο; Και όμως, το επόμενο βίντεο που ανέβασε ο Μανώλης ήταν ακριβώς έτσι όπως το είχα ζητήσει. Θυμάμαι, ακόμη μία φορά που του έστειλα μήνυμα και του είπα, «Μανώλη, θέλω να μάθω να τραγουδάω το Αλέντι, όμως καθένας το τραγουδάει διαφορετικά και δεν ξέρω ποιον να μελετήσω». Μου είπε ότι θα το κοιτάξει, και για να είμαι ειλικρινής, καθώς δεν τον γνώριζα τότε, δεν ήξερα εάν πράγματι θα ασχολούταν να ψάξει το εκτενέστατο αρχείο του για εμένα… Και όμως, σύντομα είχα την απάντησή μου με μία ηχογράφιση που τραγουδάει ο αείμνηστος Γιώργος Πρεάρης, πολύ όμορφα τον σκοπό.
Γενικότερα, ο Μανώλης έχει βοηθήσει πολλά καρπαθόπουλα στα πρώτα τους βήματα, που αυτήν την στιγμή είναι σημαντικοί συνεχιστές της παράδοσής μας και τον θυμούνται πάντα με σεβασμό. Μεταξύ αυτών είναι και ο νέος μου ξάδερφος, Αντώνης Γιωργάκης, ο οποίος είχε να μου πει:
Ο Μανώλης είναι ένας ιδιαίτερα μετριόφρων άνθρωπος και στο παίξιμό του, εκφράζεται η προσωπικότητά του, όπως καταφέρνει να κάνει κάθε πραγματικός καλλιτέχνης μέσα από την τέχνη του. Η φωνή του είναι γλυκιά και όταν τραγουδάει σε ένα γλέντι σε καθηλώνει. Εκείνη την στιγμή, ότι και να κάνεις, θα σταματήσεις και θα καθίσεις να τον ακούσεις. Σαν δάσκαλο τον χαρακτήριζε η υπομονή. Είμασταν στον σύλλογο πολύ περισσότερα από πενήντα παιδιά και ο Μανώλης μπορούσε να διδάσκει ταυτόχρονα λύρα σε όλους την στιγμή που οι ηλικίες μας δεν ξεπερνούσαν τα δέκα έτη και υπήρχαν κάποιοι ακόμη και 2-3 ετών. Είναι μνήμες χαραγμένες στο μυαλό μας που επιστρέφουν όσο μεγαλώνουμε και είμαστε ευγνώμονες για όσα μας προσέφερε.
Μάλιστα, ο Αντώνης, προκειμένου να μου εξηγήσει ότι δεν ήταν απλός δάσκαλος αλλά ένας άνθρωπος που ενδιαφερόταν πραγματικά για τα παιδιά, μου ανέφερε ότι λόγω υποχρεώσεων ο
Μανώλης έφυγε δύο εβδομάδες πριν τον γάμο του από την Κάρπαθο, και όμως επέστρεψε στο νησί την ημέρα του γάμου για να βρίσκεται δίπλα στον μαθητή του.
Οι ικανότητες του Μανώλη να διδάσκει, πράγμα που συνδέεται άμεσα με το βιβλίο φυσικά, ήταν ανέκαθεν παραδεκτές και πολλοί έχουν εντυπωσιαστεί με το σύστημα με το οποίο διδάσκει, όπου οποιοσδήποτε ενδιαφερόμενος, ακόμη και εάν πιάνει πρώτη φορά την λύρα στα χέρια του, αν πάει στο Μανώλη θα παιξει το κομμάτι που τον ενδιαφέρει σε ικανοποιητικό βαθμό ήδη από την πρώτη φορά, τόσο που να φύγει ευχαριστημένος και να επιστρέψει για να συνεχίσει να μελετά την παράδοσή μας.
Ίσως το απόγειο της αναγνώρισης των ικανοτήτων του Μανώλη ως δασκάλου, ήρθε το 2001 όταν του ανατέθηκε να διδάξει σε παιδιά αποκλειστικά κάτω των δώδεκα ετών χορό και τραγούδι για εκδήλωση της Δόμνας Σαμίου στο Ηρώδειο, μία εκδήλωση που ολοκληρώθηκε με επιτυχία, όπως και κάθε εκδήλωση της οποίας είχε την επίβλεψη. Επίσης, πρέπει να αναφέρω εδώ την συμμετοχή του και στην κασέτα «τα παιδιά τραγουδούν #1», όπου κάνει εντύπωση η ωριμότητα με την οποία αποδίδουν τους σκοπούς οι συμμετέχοντες, εξάλλου ο Μανώλης πάντοτε δίδασκε υπεύθυνα τραγούδι, χορό, λύρα και γενικότερα όλα τα όργανα… Ένας ξάδερφός μου για παράδειγμα, ο Γιάννης Χαροκόπος, βοηθήθηκε πολύ στο λαούτο από τον Μανώλη.
Σε αυτό το σημείο, θέλω να αναφέρω και την πρώτη φορά που βρεθήκαμε από κοντά. Ήταν στο αεροδρόμιο της Ρόδου όπου τον συνάντησα τυχαία με την άφιξή μου. Ήταν εκεί με το αυτοκίνητό του, του οποίο την μάρκα δεν θυμάμαι, αλλά θυμάμαι ότι ήταν καλογυαλισμένο και προσεγμένο και αυτό το τονίζω επειδή είμαι από εκείνους που πιστεύουν ότι ο άνθρωπος ο μερακλής είναι μερακλής και προσεγμένος σε όλα του, και όχι μονάχα την ώρα του γλεντιού. Ο Μανώλης, λοιπόν, αμέσως μόλις με αναγνώρισε άρχισε να επιμένει να με μεταφέρει στο κέντρο με το αυτοκίνητό του για να μην χρεωθώ το ταξί. Στον δρόμο, καθώς κατεβαίναμε προς το κέντρο, μου πρότεινε να δανειστώ το μηχανάκι του για όσες ημέρες θα είμαι στην Ρόδο ώστε να διευκολυνθώ στις μετακινήσεις μου. Εγώ δεν το δέχτηκα και επειδή εκείνος υπέθεσε ότι δεν δέχτηκα γιατί φοβόμουν να κυκλοφορώ με μηχανή στην Ρόδο, αμέσως προσφέρθηκε να μου δώσει το αυτοκίνητό του και να χρησιμοποιεί εκείνος το μηχανάκι για εκείνες τις ημέρες.
Φυσικά, αυτό το περιστατικό μου έφερε αμέσως στο μυαλό την μαντινάδα που αναφερόταν στους παλιούς Καρπάθιους, και ιδιαίτερα του χωριού μου:
Εις τις αυλές εθώχτετε κι εις των σπιτιών το δώμα, να βάλετε τους ξένους σας να κοιμηθούν στο στρώμα.
Θέλω να μοιραστώ και την δεύτερη φορά που συνάντησα τον Μανώλη γιατί είναι επίσης αντιπροσωπευτική του χαρακτήρα του. Ήμουν στην Όλυμπο για να παρακολουθήσω την ηθογραφική
κωμωδία, «το Τυχερό» και έτυχε δίπλα μου να κάθεται ο Μανώλης με την σύζυγό του. Πιάσαμε λοιπόν την κουβέντα μέχρι να ξεκινήσει η παράσταση και φυσικά, η συζήτησή μας κατευθύνθηκε αμέσως προς την μουσική. Έλεγα, λοιπόν, του Μανώλη πόσο μου αρέσουν οι βυζαντινές νότες και πόσο με έχουν βοηθήσει σε σχέση με τις ευρωπαϊκές για την απόδοση της καρπάθικης μουσικής και πολλά άλλα πράγματα… Ο Μανώλης με άκουγε με προσοχή και έδειχνε ενθουσιασμένος, γύρισε μάλιστα μια-δυο φορές προς την σύζυγό του και της έλεγε, «άκου πράγματα που ξέρει ο Γιάννης».
Μετά από καιρό, μαθαίνω ότι ο Μανώλης δεν είναι απλά ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους μουσικούς της Καρπάθου, αλλά είναι και εξαίρετος ψάλτης με πτυχίο στην βυζαντινή! Όλα όσα του έλεγα τα γνώριζε, και όμως, ούτε μία φορά δεν με διέκοψε, με άφησε να ζήσω αυτόν τον ενθουσιασμό. Φυσικά, όταν τα πληροφορήθηκα όλα αυτά, τον κάλεσα στο τηλέφωνο και ξεκινήσαμε να με διδάσκει βυζαντινή μουσική, για τα οποία μαθήματα. μάλιστα, δεν δέχτηκε να μου πάρει ποτέ χρήματα.
Για να έρθουμε σιγά-σιγά και στην σημερινή εκδήλωση, αυτόν τον χαρακτήρα τον συναντάμε και μέσα στο βιβλίο. Ο Μανώλης, καταλαβαίνει φυσικά ότι η δουλειά που έκανε θα μείνει ως ένα μνημειώδες έργο πάνω στην παράδοση της Καρπάθου, εφόσον έχουμε την καταγραφή όλων των ακουσμάτων μας από έναν από τους κορυφαίους μουσικούς μας, και όμως… άλλοι γράφουν βιβλία και φροντίζουν φυσικά να βάλουν την φωτογραφία τους, και όμως σε αυτό το σημαντικό έργο δεν θα βρείτε πουθενά την φωτογραφία του Μανώλη, παρά μονάχα ένα σκίτσο κρυμμένο κάπου στο τέλος του βιβλίου, που θα αναγνωρίσουν την ομοιότητα με τον συγγραφέα μόνο όσοι γνωρίζουν τον Μανώλη, και από κάτω, όχι το όνομά του αλλά ευχαριστίες προς τον χορηγό κ.Γεώργιο Βασ. Πρωτόπαπα.
Ας έρθουμε τώρα στο περιεχόμενο του βιβλίου και είναι από τις λίγες φορές όπου ήδη το εξώφυλλο θα μπορούσε να πάρει πολλές βραδιές σαν την αποψινή για να αναλυθεί. Απόψε όμως, δεν έχουμε αυτήν την πολυτέλεια για αυτό ας αναφέρουμε εν συντομία ότι αρχικά βλεπουμε τον τίτλο, «Τραγούδια και Σκοποί από τα χωριά της Καρπάθου», γιατί ο Μανώλης, όπως και εγώ, είναι από εκείνους που πιστεύουν ότι η Κάρπαθος είναι ενιαία. Όπως πολύ εύστοχα μου έχει αναφέρει, «μπορούν να βρεθούν δώδεκα Καρπάθιοι, ένας από κάθε χωριό και να γλεντήσουν, δεν είναι οι διαφορές μας τόσο μεγάλες».
Για παράδειγμα, στον σχετικά πρόσφατο γάμο της κόρης του Γιάννη Αντιμισιάρη από Όλυμπο, λύρα έπαιξε ο Σποΐτης Μιχάλης Τσαμπουνιέρης και κανένας παρευρισκόμενος δεν δυσκολεύτηκε ούτε να τραγουδήσει, ούτε υπήρξε οποιαδήποτε αναφορά σε κάτι το αταίριαστο από την πλευρά του ξενοχωριανού λυράρη, παρομοίως και στο Σπόα έχουν παίξει Ολυμπίτες, Οθίτες, Βωλαδιώτες κ.ο.κ. Ο Μανώλης, λοιπόν, θέλησε να αποδώσει τα ακούσματά του όπως διαμορφώθηκαν από τα γλέντια που έζησε σε όλα τα χωριά του νησιού, γιατί γνώρισε την μουσική όλων των χωριών της Καρπάθου ήδη από τα μαθητικά του χρόνια, τόσο από τις παρέες με τους συμμαθητές του, όσο και επειδή στα πρώτα του βήματα της βυζαντινής μουσικής την δεκαετία του 70 ως μαθητής του γυμνασίου, μαζί με τον πάτερ Νικόλαο Παναγιώτου, γύρισε τα χωριά της Καρπάθου για να ψάλλει και στην συνέχεια βέβαια πολλές φορές, παρακολουθούσε και το γλέντι που ακολουθούσε.
Μετά τον τίτλο όμως, έρχεται ένα σκίτσο, γνωστό σε κάθε γλεντιστή, που παραπέμπει ξεκάθαρα στην Όλυμπο γιατί, ναι, η Κάρπαθος είναι εννιαία, όμως κάθε χωριό έχει τις ιδιαιτερότητές του, όπως βέβαια και μέσα στο ίδιο το χωριό υπάρχουν ολόκληρες οικογένειες ή μεμονωμένοι μερακλήδες που έχουν τον δικό τους πάλι τρόπο να τραγουδήσουν έναν σκοπό ή ακόμη και περιπτώσεις που προτιμούν συγκεκριμένα λόγια από ένα τραγούδι κ.τ.λ. Για παράδειγμα, σε πολλά χωριά, οι στίχοι που θα βρείτε για το συρματικό του Αγίου Γεωργίου, εξαρτάται από το ποια οικογένεια θα ρωτήσετε.
Είναι λοιπόν η Κάρπαθος εννιαία, όμως κάθε χωριό είναι ιδιαίτερο και αυτό την κάνει πολυμορφική και ιδιαίτερη, και ο Μανώλης φροντίζει από την αρχή να ξεκαθαρίσει ότι αυτά είναι τα τραγούδια, οι χοροί και οι σκοποί από τα χωριά της Καρπάθου, αλλά εκείνος τα αντιλαμβάνεται και τα αποδίδει με τις ολυμπίτικες βάσεις του.
Γενικότερα, αυτό το σκίτσο είναι η καλύτερη εισαγωγή για το περιεχόμενο του βιβλίου. Ο ελληνισμός στην σημαία, η παράδοση γιατί όλοι βέβαια αναγνωρίζουμε το «Πλατύ» και η εκκλησία που παραπέμπει στην βυζαντινή μουσική, αφού και το βιβλίο γράφτηκε στην παρασημαντική. Αυτό ήταν προσωπική επιθυμία του Μανώλη, γιατί αισθάνεται ότι αυτή η μουσική γραφή τον εκφράζει καλύτερα. Και στο τέλος, αναφέρει «Καταγραφή: Μανώλης Ι. Σοφίλλας». Θα μπορούσε να αναφέρει απλά το όνομά του, αλλά βάζοντας την λέξη «καταγραφή» θέλει να δηλώσει ότι το βιβλίο, δεν είναι δικό του δημιούργημα, θέλει να μας θυμίσει όλους εκείνους που διαμόρφωσαν αυτά τα ακούσματα στο πέρασμα του χρόνου και παρέδωσαν στον Μανώλη όσα θα βρούμε μέσα σε αυτό το βιβλίο.
Όσον αφορά τη δομή του βιβλίου, μετά τα εισαγωγικά σημειώματα έρχεται η καταγραφή της μουσικής της Καρπάθου. Η σειρά μοιάζει τυχαία, δηλαδή δεν θα βρείτε στην αρχή τα τραγούδια της τάβλας, μετά το συρματικό μέχρι να καταλήξουμε στους σκοπούς κ.τ.λ., αλλά μάλλον το ανάποδο συμβαίνει. Αυτό είναι κάτι στο οποίο θα πρέπει να σταθούμε, γιατί θα περιμέναμε την σωστή σειρά από τον Μανώλη που είναι άνθρωπος του γλεντιού και γνωρίζει το τυπικό του. Όμως, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι αυτό το βιβλίο γράφτηκε για να βοηθήσει εκείνους που θέλουν να μάθουν, για αυτό πολύ σωστά έπραξε και ξεκίνησε με τους σκοπούς, επειδή ο σκοπός είναι πολύ πιο σύντομος μελωδικά από το συρματικό και γρήγορα ο μαθητής μπορεί να ολοκληρώσει τη μελέτη του και να χαρεί που έκανε ένα πρώτο βήμα.
Έτσι λοιπόν, ο Μανώλης, μέσα από το βιβλίο προτείνει και μία σειρά μελέτης για τον νέο μαθητή, χωρίς βέβαια να τον υποχρεώνει να την ακολουθήσει. Ας σημειώσω εδώ ότι αυτός είναι και ο στόχος του βιβλίου, να παρουσιάσει και να διδάξει όλα όσα χρειάζονται να γνωρίζουν για να ξεκινήσουν οι νέοι οργανοπαίχτες και τραγουδιστές της παραδοσιακής μας μουσικής, και όχι κάποια ακαδημαϊκή μελέτη της μουσικής μας με πολλές λεπτομέρειες και αναλύσεις.
Κάθε καταγραφή έχει έναν αριθμό και έναν τίτλο, στην συνέχεια οι στίχοι πάνω στην παρασημαντική γραφή και τέλος, ξανά οι στίχοι για όσους δυσκολεύονται να τους διαβάσουν με την βυζαντινή σημειογραφία. Χρησιμοποιώντας τον αριθμό και τον τίτλο του εκάστοτε κομματιού μπορείτε εύκολα να το αναζητήσετε στα DVD που συνοδεύουν το βιβλίο.
Τα DVD είναι δύο και το ένα απευθύνεται σε εκείνους που θέλουν να μάθουν όργανα. Μελετουν την καταγραφή με τις νότες στο βιβλίο και βλέποντας το βίντεο εξασκούνται. Μάλιστα, το βίντεο βοηθάει τόσο εκείνους που θέλουν να μάθουν λύρα, όσο και εκείνους που θέλουν να μάθουν λαούτο, καθώς φαίνεται η πενιά, από τον Γιώργο Εμ. Πρεάρη. Φυσικά, το βίντεο σε αντίθεση με τις κασέτες που είχαμε εμείς, δίνει την επιπλέον δυνατότητα να δεις τα πατήματα ή την πενιά αλλά και να το βάλεις να παίξει πιο αργά και να το ακούσεις όσο σιγά θες μέχρι να το καταλάβεις.
Τώρα, για όσους δεν το γνωρίζουν, θα ήθελα να αναφέρω κάτι μοναδικό για τον Μανώλη. Ίσως κάποιος να πει, «ναι αλλά ίσως εμένα να μην με εκφράζει το παίξιμο του Μανώλη και να θέλω κάτι άλλο»… Όμως, όπως θα διαπιστώσετε όσοι ρωτήσετε για τον Μανώλη, πολλοί θα σας πουν ότι παίζει σαν τους παλιούς όπως τον Νταργάκη, τον Γιούτλο, ενώ άλλοι θα πουν ότι παίζει σαν τον Παυλίδη. Μάλιστα, και ο Βασίλης ο Νικολάου μου είχε πει μία φορά στο καφενείο του Ζωγραφίδη, ότι ο Μανώλης παίζει σαν εκείνον γιατί τον δίδασκε στην Αμερική. Φαίνεται, πως όλοι βρίσκουν αυτό που θέλουν να ακούσουν στο παίξιμο του Μανώλη και είμαι σίγουρος ότι θα βρουν τα στοιχεία που αναζητούν για το δικό τους παίξιμο και όσοι μελετήσουν αυτό το βιβλίο. Ακόμη και για εκείνους όμως που θέλουν κάτι περισσότερο, μέσα στο βιβλίο υπάρχουν αναφορές που θα μπορέσουν να αξιοποιήσουν όσοι θέλουν να εμβαθύνουν.
Το δεύτερο DVD είναι για εκείνους που θέλουν να μάθουν να τραγουδούν.
Πάλι ο ενδιαφερόμενος επιλέγει το κομμάτι που τον ενδιαφέρει και ακούει τον Μανώλη να το σιγοτραγουδάει απλά, όπως όταν θέλουμε να μάθουμε σε κάποιον τα βασικά στοιχεία ενός σκοπού –σε αντίθεση με τις κασέτες. Φυσικά, φτάνει να ακούσει ο μαθητής τον Μανώλη να τραγουδάει και να τραγουδάει μαζί του μέχρι να μάθει το σκοπό, όμως στο βίντεο παρουσιάζεται και η μουσική για όσους θέλουν να γνωρίζουν ακριβώς τι συμβαίνει, ενώ για όσους δεν μπορούν να διαβάσουν την παρασημαντική, ο Μανώλης έχει χρησιμοποιήσει τον Μελωδό, για να ακούει ο μαθητής ακριβώς που ανεβαίνει ή κατεβαίνει η φωνή.
Εδώ θα ήθελα να αναφέρω και κάποια πράγματα για την σχέση της βυζαντινής μουσικής με την παραδοσιακή και ειδικά της Καρπάθου, γιατί η αλήθεια είναι ότι υπάρχει ήδη ένα βιβλίο που καταγράφει την καρπάθικη μουσική με νότες. Μάλιστα, πρόκειται για ένα πολύ καλό βιβλίο του Νίκου Πρεάρη, θείου του Μανώλη, με ευρωπαϊκές νότες. Παρόλα αυτά, η καταγραφή του Μανώλη έρχεται να καλύψει ένα σημαντικό κενό γιατί εκτός από ότι αυτήν την φορά βλέπουμε πως αποδίδει ο Μανώλης αυτά τα κομμάτια, το βιβλίο «Μελισμένος Λόγος» του κ.Πρεάρη αφορά περισσότερο τα όργανα, όπως κάνει εν γένει η ευρωπαϊκή σημειογραφία, ενώ η παρασημαντική που σου επιτρέπει να ξεκινάς από όπου θες, είναι πολύ πιο εύχρηστη για έναν τραγουδιστή και δη, εκείνον που τραγουδάει παραδοσιακά κομμάτια. Εξάλλου, το κάθε είδος γραφής δεν είναι τυχαίο που υπάρχει, προέκυψε από κάποια ανάγκη. Έτσι λοιπόν, από την ώρα που επέλεξε ο Μανώλης να καταγράψει τα κομμάτια στην παρασημαντική, είναι απόλυτα συνεπής η επιλογή του να συνοδεύσει το βιβλίο και με ένα δεύτερο dvd που να αφορά καθαρά τον τραγουδιστή.
Όπως ανέφερα, θα σταθώ για λίγο στα βασικά στοιχεία της σχέσης της βυζαντινής και της καρπάθικης μουσικής για να τονίσω ότι ήταν εύστοχη η επιλογή του Μανώλη να χρησιμοποιήσει την παρασημαντική. Ίσως σας πείσω ότι, όταν εξετάσουμε τη μουσική μας μέσα από αυτήν την σχέση, ανακαλύπτουμε μία νέα Κάρπαθο που ίσως δεν γνωρίζαμε, και για αυτό εύχομαι αυτό το βιβλίο, να γίνει αφορμή να μελετήσουν περισσότερα παιδιά την βυζαντινή.
Α. Μονοφωνία
Η καρπάθικη μουσική, ανήκει στις μονοφωνικές, όπως και η εκκλησιαστική, δηλαδή η αρμονία που χρησιμοποιείται είναι «φτωχή» σε σχέση για παράδειγμα με μία ορχήστρα, επειδή εμείς κινούμαστε σε τύπο ισοκρατήματος. Το λαούτο, επί παραδείγματι, θα παίξει ή την μελωδία ή τη βάση της κλίμακας του σκοπού -και όχι σολ ματζόρε, λα μινόρε κ.τ.λ. Αντίθετα, στην ευρωπαϊκή μουσική υπάρχει η λεγόμενη πολυφωνία, δηλαδή, συγγενικές νότες που το ανθρώπινο αυτί τις δέχεται ευχάριστα μπορούν να παιχτούν ταυτόχρονα και αυτό να δώσει κάτι τόσο διαφορετικό που ακόμη και εάν γνωρίζεις καλά το κομμάτι, να μην μπορείς να τραγουδήσεις πάνω στο άκουσμα που διαμορφώθηκε.
Β. Απήχημα
Έχουμε απήχημα, αυτό που λέμε για να μπούμε στην κλίμακα. Το απήχημα, υπάρχει και στην υπόλοιπη Ελλαδα αλλα σπανιζει, ενω στην Καρπαθο χρησιμοποιείται κατά κόρον, αφού υπάρχει σε κάθε σκοπό και έχει εξελιχθεί σε σημαντικό στοιχείο της μουσικής μας. Πολλοί θα πουν ότι στο καλό απήχημα «είναι η γλυκάδα του σκοπού» ενώ ένας καλός οργανοπαίχτης μπορεί αν ο τραγουδιστής «σύρει σωστά τη φωνή» να καταλάβει ήδη από αυτό το σημείο ποιον σκοπό θα χρησιμοποιήσει, και άλλες φορές πάλι, ένας κακός τραγουδιστής μπορεί «να σύρει φωνή» και όταν μπει στον σκοπό, πιο έμπειροι τραγουδιστές να πουν, «δεν έσυρε σωστά τη φωνή» είτε γιατί δεν ταίριαξε με τον σκοπό που ακολούθησε ή γιατί δεν μπήκε στον σωστό χρόνο κ.τ.λ.
Γ. Έλξη
Τρίτο στοιχείο της μουσικής μας, είναι η έλξη. Την έλξη την συναντάμε περισσότερο όσο κινούμαστε βορειότερα στο νησί και δεν είναι στοιχειο αποκλειστικά της βυζαντινής, γιατί το βρίσκουμε από τα Βαλκάνια μέχρι την Ινδία, αλλά σίγουρα δεν υπάρχει στην ευρωπαϊκή και εξάλλου αυτό που λέμε βυζαντινή μουσική, είναι η μουσική της ανατολικής ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Η ίδια η τσαμπούνα είναι φτιαγμένη έτσι ώστε να παίζει το «ΣΙ» σε έλξη μόνιμα! Αυτό μπορεί να ακουστεί σε κάποιους φάλτσο, αλλά εμάς έχει επηρεάσει τη μουσική μας αφού επί αιώνες διαμορφωνόταν με αυτό το χαρακτηριστικό.
Δ. Κλίμακες
Εν γένει, οι ήχοι μας ερμηνεύονται αβίαστα από τη βυζαντινή μουσική και αυτή η οπτική μας επιτρέπει να βγάλουμε και απρόσμενα συμπεράσματα. Για παράδειγμα, έχουμε τον πρώτο ήχο και τον
πλάγιο του πρώτου που χρησιμοποιούνται κατά κόρον -όπως θα δείτε και στο βιβλίο- που ανήκουν στην διατονική κλίμακα. Στην εκκλησιαστική μουσική, υπάρχουν τρία γένη κλιμάκων: α. Το διατονικό (πρώτος και πλάγιος του πρώτου, τέταρτος και πλάγιος του τετάρτου -οι οποίοι ουσιαστικά μόλις μπουν στην παραδοσιακή μουσική γίνονται δύο), β. Χρωματικό και γ. εναρμόνιο. Αυτό που συμβαίνει παντού, είναι ένα κομμάτι να ανήκει σε μία κλίμακα, όμως στην Κάρπαθο έχουμε π.χ. τον συρματικό όταν παίζεται με λύρα να είναι χρωματικού γένους (συγκεκριμένα πλάγιος του δευτέρου), ενώ όταν παίζεται με τσαμπούνα να αποδίδεται διαφορετικά (!), επειδή η τσαμπούνα δεν μπορεί να παίξει χρωματική κλίμακα αλλά μόνο διατονική. Αυτό συμβαίνει μονάχα στο νησί μας και είναι αιτία η τσαμπούνα, δηλαδή το πως παίζεται ένα κομμάτι να εξαρτάται από το ποιο όργανο είναι εκείνη την στιγμή πρώτο –αυτήν την διάκριση θα την βρείτε και μέσα στο βιβλίο, φυσικά. Σε άλλα μέρη, απλώς δεν θα υπήρχε ένα από τα δύο όργανα, θα πετούσαν κάποιο. Στην Κρήτη για παράδειγμα, ακόμα και όταν ήταν πιο έντονη η παρουσία της τσαμπούνας και πολύ περισσότερο σήμερα, δεν μπήκαν ποτέ στην διαδικασία να μεταφράσουν τη μουσική από το ένα όργανο στο άλλο και έτσι δεν έπαιζαν ποτέ μαζί η λύρα με την τσαμπούνα (ασκομαντούρα), εκτός από τις σπάνιες περιπτώσεις που η μελωδία τους μπορούσε να ταυτιστεί. Αντίθετα από τα άλλα μέρη –του κόσμου;- στην Κάρπαθο, έκαναν αυτήν την μετάφραση, η οποία είναι ιδιαίτερα «μπίζιλη» και απαιτήθηκε μεγάλη κατανόηση και επιμονή από τους μουσικούς μας, οι οποίοι δεν γνώριζαν βεβαίως τις αρχές της μουσικής, αλλά μέσα τους, τις ανακάλυψαν, χάρη στην οξυδέρκεια και την αντίληψή τους.
Στην Κάρπαθο, μάλιστα, έχει επιτευχθεί και κάτι ακόμη μοναδικό μουσικά. Να παντρευτεί η μελωδία των οργάνων ακόμη και όταν παίζουν διαφορετικές νότες και διαφορετικές κλίμακες! Αυτό συμβαίνει στον σκοπό του λαλημάτου, όπου λύρα και τραγουδιστές βρίσκονται στο χρωματικό γένος (πλάγιο του δευτέρου) και η τσαμπούνα παίζει διατονικά (πλάγιο του πρώτου)! Σε όποιον μουσικό και εάν το αναφέρετε, θα σας πει ότι, «θα είναι φάλτσο»… «δεν γίνεται»… «δεν βγαίνει μαθηματικά»… και όμως, οι Καρπάθιοι, και συγκεκριμένα οι Ολυμπίτες, το έβγαλαν και είναι και πολύ ωραίο!
Ε. Ιδιώματα
Κάτι τελευταίο, αλλά πολύ σημαντικό που θα ήθελα να αναφέρω, είναι πως στην καρπάθικη μουσική, από σκοπό σε σκοπό υπάρχουν τα λεγόμενα «ιδιώματα». Δηλαδή, ένας σκοπός μίας κλίμακας κινείται με έναν συγκεκριμένο τρόπο, όμως συμβαίνει ένας άλλος σκοπός της ίδιας κλίμακας να κινείται διαφορετικά, το οποίο αυτομάτως μπορεί να θεωρηθεί ότι σου δημιουργεί καινούργιες κλίμακες! Αυτό το φαινόμενο, είναι το λεγόμενο ιδίωμα και το αποτέλεσμά του είναι οι δύο μας κλίμακες, μέσα από τα ιδιώματα να γίνονται λ.χ. εκατόν δύο! Για να καταλάβουμε πόσο ισχυρά μεταβάλλει τη μουσική ένα ιδίωμα, ας πάρουμε σαν παράδειγμα ένα καλαματιανό τραγούδι, «μου παρήγγειλε τ’ αηδόνι». Είναι πλάγιος του πρώτου και για εμάς και για τους Πελοπονήσιους, όμως αλλάζει το ιδίωμα και ακούγεται τόσο διαφορετικό. Για όσους ασχολούνται με τη μουσική, οι ποικιλία των ιδιωμάτων μας είναι ιδιαίτερα εντυπωσιακή για ένα νησάκι σαν την Κάρπαθο. Δηλαδή, για το πλήθος των σκοπών μας, οι παραλλαγές των κλιμάκων είναι πάρα πολλές. Με άλλα λόγια, για το πλήθος των σκοπών μας, θα περίμενε ένας μουσικός να υπάρχουν πέντε-έξι ιδιώματα, όμως έχουμε πολλά περισσότερα. Μάλιστα, η κουλτούρα του ιδιώματος είναι τόσο έντονη στην Κάρπαθο, όπου έχουμε στα ιδιώματα, υποδιώματα και ανθυποϊδιώματα. Μικρός τόπος και λίγος κόσμος και όμως, είναι αυτό το φαινόμενο τόσο έντονο, που μόνο ολόκληρη η μικρασιάτικη μουσική μπορεί να συγκριθεί μαζί μας σε αυτό το στοιχείο.
Θέλω όμως να κλείσω αυτην την παρενθεση με μία σημείωση του Σίμωνα Καρά, που λέει, «ναι, έχει σχέση η εκκλησιαστική μουσική με την παραδοσιακή, αλλά μην τραγουδάτε ψάλλοντας και μην ψάλλετε τραγουδώντας»!
Ας επανέλθουμε τώρα στο βιβλίο…
Ο Μανώλης έχει κάνει περίπου 120 καταγραφές, για την ακρίβεια 118 ακούσματα του τόπου μας. Έχει συμπεριλάβει και νεότερες συνθέσεις όπως του Παυλίδη, του Μπαλασκά, κάποιες του ιδίου με τον υιό του κ.α. με την προϋπόθεση βέβαια να έχουν το καρπάθικο χρώμα. Οι καταγραφές έχουν παρατεθεί αρκετά εντοπισμένα, κάνοντας το εύκολο να βρει καθένας αυτό που ψάχνει. Έτσι, έχει διαχωριστεί η βόρτα, το μαρς, ο πάνω χορός της τσαμπούνας από τον πάνω χορό της λύρας, ξεχωριστά η κοινή σούστα από την σούστα του Νταργάκη κ.τ.λ.
Μια και ανέφερα τον διαχωρισμό της σούστας από την σούστα του Νταργάκη, όπου στο βιβλίο θα βρούμε φυσικά και τις δύο, ας σημειώσω ότι ανέκαθεν ο Μανώλης προσπαθούσε να διασώζει ακούσματα, και είναι πολύ σημαντική αυτή η προσπάθεια, ειδικά όταν προέρχεται από τους μεγάλους μουσικούς μας, γιατί κάποτε άκουσα μία μαντινάδα που έλεγε:
Οι μερακλήδικοι σκοποί ποτέ τω’ δεν πεθαίνουν, στων μερακλήων τα μυαλά μόνοι τω κατεβαίνου.
Δυστυχώς, πρέπει να διαφωνήσω με αυτήν την μαντινάδα, που μακάρι να ήταν αλήθεια, αλλά έχω ακούσει από παλιούς και καλούς γλεντιστές ότι κάποτε οι σκοποί ήταν πάνω από διακόσιοι ενώ άλλοι μου έχουν πει ότι ήταν τριακόσιοι, όμως τελικά φαίνεται πως πεθαίνουν και εάν θέλουμε να τους διαδώσουμε, πρέπει κατ’ αρχήν να του διασώσουμε, για αυτό είμαστε ευγνώμονες για αυτό το βιβλίο που καταγράφονται όλα αυτά τα ακούσματα που συγκέντρωσε. Όσον αφορά τον ζήλο του Μανώλη να διασωθούν οι σκοποί μας, χαρακτηριστική είναι και η μαντινάδα, που του τραγούδησε ο θείος του Γιώργος Πρεάρης σε γλέντι, όταν έπαιξε τον σκοπό του του Ηλία Χαψή:
Και που τον ηύρες τον σκοπό απού ‘το ξεχασμένος, κι εκείνος που τον ήλεε, είναι αποθαμένος;
Την μαντινάδα αυτήν θα την βρείτε στο βιβλίο με το όνομα του τραγουδιστή, όπως θα βρείτε και το όνομα εκείνου που τραγούδησε κάθε μαντινάδα που αναφέρεται, όταν αυτό είναι δυνατόν.
Επί τη ευκαιρία, οι μαντινάδες, του βιβλίου καλύπτουν τα περισσότερα θέματα του καρπάθικου γλεντιού: γάμος, βάπτιση, ξενιτιά, γηρατειά κ.α. και είναι διδακτικό και από αυτήν την άποψη, αφού εάν κάποιος θέλει να τραγουδήσει σε μία συγκεκριμένη περίσταση, μέσα στο βιβλίο μπορεί να βρει καλά παραδείγματα για το που να προσανατολίσει την σκέψη του. Γενικότερα, προσφέρει τόσα πολλά αυτό το βιβλίο που η μόνη αποτυχία που βρηκα εγω, είναι η προσπάθεια του Μανώλη να μας πείσει ότι «δεν είναι δάσκαλος», όπως σίγουρα θα έχει ακούσει όποιος κουβεντιάσει μαζί του.
Σχετικά με τις μαντινάδες, να σημειωθεί πριν προχωρήσουμε, ότι επιλέχθηκαν με κριτήριο να είναι απλές, δηλαδή με εύκολες λέξεις για να μπορούν να τις αποτυπώσουν τα νέα παιδιά, στα οποία απευθύνεται το βιβλίο. Όσον αφορά πιο ιδιαίτερες μαντινάδες, με την καρπάθικη διάλεκτο, να σας ενημερώσω ότι ο Μανώλης ετοιμάζει και άλλο βιβλίο με αυτό το θέμα!
Θέλω να σας ευχαριστήσω που με ακούσατε και τον Μανώλη που με προσκάλεσε να κάνω την εισήγηση του βιβλίου. Δεν είμαι βέβαια ούτε ερευνητής, ούτε λαογράφος όπως γράφτηκε στην αφίσα αλλά τον ευχαριστώ για την εμπιστοσύνη του. Εύχομαι το βιβλιο του να είναι καλοτάξιδο και ο σπόρος που φύτεψε με τόση επιμέλεια, να βγάλει άνθη.
Ευχαριστώ
