Αγαπητοί φίλοι και φίλες, αγαπητοί μου Ολυμπίτες και Ολυμπίτισσες,
Χαίρομαι πολύ που βρίσκομαι και πάλι κοντά σας, αν και από απόσταση, καθώς λόγω ανειλημμένων υποχρεώσεων δεν ήταν δυνατόν να είμαι δίπλα σας με φυσική παρουσία.
Θέλω να ευχαριστήσω το Γιώργο Τσαμπανάκη και το Γιώργο Ζωγραφίδη, που είναι και το τιμώμενο πρόσωπο της βραδιάς, οι οποίοι μου ζήτησαν να μετάσχω στην αποψινή εκδήλωση με μια σύντομη ομιλία.
Θα ξεκινήσω λέγοντας δυο λόγια για το βιβλίο Τυπικό και δεοντολογία των παραδοσιακών διασκεδάσεων στην Όλυμπο Καρπάθου του Γιώργου Ζωγραφίδη. Ως πανεπιστημιακός καθηγητής και ερευνητής του λαϊκού πολιτισμού, με πολύχρονη θητεία στην εθνογραφική μελέτη του αυτοσχέδιου διαλογικού γλεντιού και της ζώσας λαϊκής παράδοσης της Ολύμπου Καρπάθου, έχω σαφή άποψη για το θέμα που πραγματεύεται ο συγγραφέας και μπορώ συνεπώς να κάνω ορισμένα εμπεριστατωμένα σχόλια για την επιστημονική αξία του κειμένου. Λέγω λοιπόν ότι πρόκειται για ένα θαυμάσιο εγχείρημα το οποίο διακρίνεται για τη συστηματικότητα και τη πληρότητα της επεξεργασίας του θέματος με το οποίο ασχολείται. Οι βασικές θεματικές του τίτλου του βιβλίου -το «τυπικό» και η «δεοντολογία» των παραδοσιακών διασκεδάσεων- , υπογραμμίζουν δύο κεντρικές διαστάσεις του παραδοσιακού ολυμπίτικου γλεντιού. Διαβάζοντας το βιβλίο, διαπίστωσα με ιδιαίτερη χαρά και ικανοποίηση ότι ο συγγραφέας δεν άφησε ασχολίαστο και αταξινόμητο τίποτε από όλα όσα γνωρίζουμε για το γλέντι. Και καινοτόμησε σε σχέση με άλλους εντόπιους κυρίως συγγραφείς που έχουν δημοσιεύσει κείμενά τους για το λαϊκό παραδοσιακό πολιτισμό της Ολύμπου σε τούτο: δεν παρουσίασε απλώς τα στοιχεία του γλεντιού ως επακριβή δεδομένα μιας λεπτομερούς καταγραφής, αλλά τα ανέδειξε μέσα από τη δυναμική αλληλοδιαπλοκή και αλληλοδιαμόρφωσή τους ως συνιστώσες της συνολικής γλεντικής διαδικασίας και ως όψεις μιας ευρύτερης πολιτισμικής πραγματικότητας.
Δεν θα απαριθμήσω τις αρετές του βιβλίου, που είναι πολλές. Μίλησα ήδη για τη συστηματικότητα και την πληρότητά του, καθώς επίσης και για τη δυναμική της γραφής, την οποία εντόπισα στην υιοθέτηση της λογικής της παρουσίασης του γλεντιού ως βιωματικής πολιτισμικής διαδικασίας. Θα σταθώ ωστόσο σε
δύο λέξεις-ορόσημα που συνδέονται άμεσα με τη φύση και τη λειτουργία του γλεντιού, οι οποίες αναπτύσσονται με εξαιρετική ενάργεια και περισσή ενέργεια εκ μέρους του συγγραφέα. Είναι οι λέξεις «παρουσία» και «παράδοση». Η πρώτη είναι μια λέξη βγαλμένη μέσα από το λεξιλόγιο της ζώσας κληρονομιάς του ολυμπίτικου γλεντιού. Αντίθετα, η δεύτερη λέξη, «παράδοση», δεν ανήκει σε αυτή καθαυτή την προφορική κουλτούρα της Ολύμπου. Αποτελεί ιδεολογικό προϊόν της δυτικής νεωτερικότητας και έχει συνήθως αρνητική σημασία όταν αναφέρεται μαζί με την (νεωτερική) οικονομική πρόοδο και τον πολιτικό εκσυγχρονισμό. Επίσης, ο όρος μπορεί να υποδηλώνει την εξωτικοποίηση του παλαιού τρόπου ζωής μιας ιστορικής κοινωνίας μέσα από την επανανακάλυψη και εδραίωση του τρόπου αυτού (και των πάσης φύσεως πρακτικών εκδηλώσεων του) ως τοπικού ιερού μνημείου της ανθρωπότητας. Μολονότι δεν προέρχεται από το παλαιό λεξιλόγιο της Ολύμπου, η λέξη «παράδοση» και τα παράγωγά της χρησιμοποιούνται στην Όλυμπο από τη Μεταπολίτευση και μετά έως σήμερα κανονικά, όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Ο όρος «παρουσία», όπως έχω τονίσει κατ’ επανάληψη στις επιστημονικές μου διαλέξεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, αποτελεί την πεμπτουσία του παραδοσιακού ολυμπίτικου γλεντιού. «Πεμπτουσία», γιατί εκφράζει με τον πλέον απλό και συνάμα απτό τρόπο μια μοναδική εμπειρία για την «ανθρωπότητα» – τη βαθύτερη φύση του ανθρώπου. Πρόκειται για την υπέρβαση της εγω-συνειδητότητας από τα μέλη της γλεντικής παρέας, μια υπέρβαση που οδηγεί στην επίγνωση μιας προκύπτουσας και ουδέποτε δεδομένης «κοινότητας». Η υπέρβαση και η συνακόλουθη επίγνωση της «νέας» συνειδητότητας πραγματώνονται ατομικά αλλά επιτελούνται συλλογικά κατά τη διαδικασία εκδίπλωσης του γλεντιού. Η υπέρβαση του συνήθους και η επίγνωση του εξαιρετικού συνιστούν βασικές διαστάσεις του υψηλού αισθήματος που ονομάζεται «παρουσία». Παρουσία είναι το φανέρωμα της «κοινότητας», κυριολεκτικά η πραγμάτωση του «κοινού ιερού βιώματος» της υπέρβασης της ατομικότητας κατά τη γλεντική διαδικασία, καθώς επίσης η επίγνωση της μετάβασης από τη μια συνειδησιακή κατάσταση στην άλλη. Με την αντίληψη αυτή, οι συνήθεις κοινωνικές ιδέες και πρακτικές μετουσιώνονται σε μια νέα πραγματικότητα στην οποία όλα τα πρόσωπα και τα πράγματα του κόσμου της παρουσίας αποκτούν βαθύτερο νόημα. Όλα μεταμορφώνονται σε μια εκστατική και άμεση αίσθηση του κόσμου. «Άμεση», δηλαδή αδιαμεσολάβητη από το νου, τόσο αισθητηριακά όσο και φαντασιακά. Πρόκειται για μια ιδιαίτερη αίσθηση του Είναι, η οποία αντιστοιχεί σε μια συνειδησιακή κατάσταση στην παρουσία της οποίας καταλαγιάζουν οι στοχασμοί και οι αναστοχασμοί για τη ζωή και το θάνατο, τον τόπο και το χρόνο, τον Εαυτό και τον Άλλο – τον ξένο Άλλο μα και το δικό μας Άλλο, τον Άλλο που κουβαλάμε μέσα μας όλοι οι άνθρωποι. Αυτή είναι η εκστατική αίσθηση του κόσμου που συνοδεύει το βίωμα της παρουσίας της κοινότητας.
Αυτή είναι η πεμπτουσία του παραδοσιακού ολυμπίτικου γλεντιού. Και ακριβώς για αυτό το λόγο θεωρώ ότι το γλέντι αποτελεί ζώσα πολιτισμική κληρονομιά όχι μόνον της Ολύμπου, αλλά ολόκληρης της ανθρωπότητας, γεγονός που μου επιτρέπει να αποκαλώ το αγαπημένο σύμβολο της ζωής μου, την «Όλυμπο», όπως ο ποιητής, «μικρή» και ταυτόχρονα «μεγάλη». Η μικρή-μεγάλη «Όλυμπος» σημαίνει την οικουμενικότητα της φυσικής Ολύμπου της Καρπάθου με τον πνευματικό τρόπο των μυστικών παραδόσεων της ανθρωπότητας, οι οποίες κάνουν λόγο για τη φανέρωση του ιερού στοιχείου ως παρουσία της κοινότητας. Του «άκτιστου» Είναι ως μεθεξιακού γίγνεσθαι. Και αποδίδουν το μοναδικό αυτό βίωμα της πνευματικής ανθρωπότητας ως υλική ταύτιση του απειροστού – του εξαιρετικά μικρού – και του απείρου – του εξαιρετικά μεγάλου.
Ας στραφούμε τώρα στην έννοια «παράδοση». Το «ολυμπίτικο γλέντι» για το οποίο μιλάει ο Γιώργος στο βιβλίο του και για το οποίο έχει νόημα όλη η προηγούμενη συζήτηση περί παρουσίας της κοινότητας νοείται ως ένα «παραδοσιακό» μόρφωμα και, συνεπώς, συνδέεται άμεσα με την «παραδοσιακότητα» των ιδεών, των σκέψεων και των συμπεριφορών των γλεντιστάδων και του κοινού τους. Η θεωρητική αυτή κατεύθυνση σημαίνεται καθαρά στον τίτλο του βιβλίου με την αναφορά στις «παραδοσιακές διασκεδάσεις» της ιστορικής κοινωνίας της Ολύμπου Καρπάθου.
Τι σημαίνουν όμως οι λέξεις «παράδοση», «παραδοσιακό» και «παραδοσιακότητα»; Κάθε αναφορά στην παράδοση ενός κοινωνικού φαινομένου, και εν προκειμένω του γλεντιού, υποδηλώνει την ενεργητική διαδοχή του στο πέρασμα των γενεών. Μια διαδοχή, που γίνεται στη βάση μιας τριμερούς λογικής «παράδοσης, παραλαβής και διατήρησης» ορισμένων πραγμάτων και συμβόλων ζωής της κοινωνίας. Αφορά, ορισμένως, στη κληροδότηση των «ιερών και οσίων» της βιωματικής κοινότητας από τους παλαιότερους στους νεότερους, οι οποίοι παραλαμβάνουν την προγονική γνώση και έχουν την ηθική υποχρέωση να την κάνουν ακόμη πιο ισχυρή διατηρώντας ό,τι παρέλαβαν με ευλάβεια, σεβασμό και αυταπάρνηση. Η σημασία, ωστόσο, μιας ενεργητικής διάστασης της έννοιας «παράδοση» που παραπέμπει στο τρίπτυχο «παράδοση, παραλαβή και διατήρηση» της ζωντανής κληρονομιάς μιας ιστορικής κοινωνίας δεν είναι ικανοποιητική. Απουσιάζει από αυτήν εντελώς η μεσο-παθητική έκφραση της πράξης που σημαίνεται με το ρήμα «παραδίδομαι», η οποία δεν είναι το «παραδίδειν», αλλά το «παραδίδεσθαι». Η έννοια της μεσο-παθητικής παράδοσης υποδηλώνει την εμπρόθετη υποταγή και το ενσυνείδητο «άφημα» των υποκειμένων που την επιτελούν, σημαντικά δείγματα της απόλυτης αφοσίωσης και εμπιστοσύνης σε αυτήν τόσο των τελεστών όσο και των λοιπών μελών της βιωματικής κοινότητας.
Η μεσο-παθητική ερμηνεία της παράδοσης απουσιάζει εμφατικά από τις σύγχρονες προσεγγίσεις της ζώσας κληρονομιάς των ιστορικών κοινωνιών. Μια βασική συνέπεια της απουσίας της σημασίας του «παραδίδεσθαι» στη διαχείριση του λαϊκού πολιτισμού είναι η εξαντικειμενίκευσή του ως «παραδοσιακής», υλικής ή άυλης κληρονομιάς. Με τη λογική αυτή, η ζώσα βιωματική παράδοση εξεικονίζεται σαν ένα ταξινομικό συνονθύλευμα συναφών δεδομένων και αναπαριστάνεται σαν ένα σύνολο από στοιχεία-αντικείμενα που αποκαλούνται «παραδοσιακά». Η «αντικειμενική» θεώρηση του λαϊκού πολιτισμού υποβαθμίζει τη διυποκειμενικότητά του, συντελώντας ώστε η παράδοση αναφοράς να συρρικνώνεται σε ένα φολκλορικό μόρφωμα. Ένα μόρφωμα πρόσφορο για ποικίλες «εξωτερικές» χρήσεις, με προεξάρχουσα την τουριστική. Είναι προφανές ότι η λογική του φολκλόρ είναι ασύμβατη από κάθε άποψη με το πνεύμα της βιωματικής ιερότητας της παρουσίας της κοινότητας. Στην Όλυμπο, οι γλεντιστάδες δεν παραδίδουν απλώς, παραλαμβάνουν και διατηρούν τη γλεντική γνώση των προγόνων τους. Παραδίδονται σε αυτήν. Δεν μιλούν για το γλέντι και το χορό τους. Είναι το γλέντι και ο χορός τους, το τραγούδι και οι μαντινάδες τους. Να μια ακόμη οικουμενική πλευρά της ιερότητας του γλεντικού βιώματος στη μικρή-μεγάλη Όλυμπο της ανθρωπότητας.
Μετά τις σύντομες αυτές επισημάνσεις για την οικουμενική αξία του παραδοσιακού ολυμπίτικου γλεντιού, επιτρέψτε μου να ανακοινώσω εδώ, δημόσια, την έναρξη και λειτουργία ενός θεσμικού προγράμματος δράσεων για την έρευνα και προβολή της ζώσας κληρονομιάς της Ολύμπου. Θεωρώ χρέος μου απέναντι στην αγαπημένη μου Όλυμπο για όσα μικρά και μεγάλα εκείνη με εδίδαξε όλα αυτά τα χρόνια της γνωριμίας μας, να κάνω ό,τι μπορώ για να αναδείξω παντού την οικουμενική αξία θεμελιωδών στοιχείων της ζώσας παράδοσης της Ολύμπου όπως είναι η παρουσία της κοινότητας, προβάλλοντας τη κομβική σημασία του συναμφότερου στη γλεντική επιτέλεση: του παραδίδειν και του παραδίδεσθαι. Η ανάδειξη αυτή έχει τοπικό χαρακτήρα με αναφορά στην Όλυμπο και το Διαφάνι και παράλληλα υπερτοπικό, καθώς στοχεύει να φθάσει παντού στην ολυμπίτικη διασπορά, μέσα και έξω από τα εθνικά σύνορα της χώρας. Για τον σκοπό αυτό, οι συνεργάτες μου και εγώ στο Εργαστήριο Εθνομουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου, του οποίου είμαι ιδρυτής και διευθυντής από την ίδρυσή του έως σήμερα, έχουμε καταρτίσει ένα ευρύ πρόγραμμα μελέτης και προβολής του παραδοσιακού ολυμπίτικου γλεντιού, το οποίο έχει εθνικό και διεθνή προσανατολισμό.
Σε εθνικό επίπεδο αναφοράς, μετά την επιτυχία της εγγραφής του στοιχείου «ολυμπίτικο γλέντι» στους εθνικούς καταλόγους άυλης κληρονομιάς της Ελλάδας το 2019, προχωρήσαμε στην υποβολή πρότασης για τη δημιουργία μιας διαδικτυακής πλατφόρμας για το γλέντι, η χρηματοδότηση της οποίας,
όπως γνωρίζετε, έχει εγκριθεί από το Υπουργείο Ναυτιλίας και Νησιωτικής Πολιτικής, από τον Πολιτισμικό Οργανισμό Ολύμπου Καρπάθου (Π.ΟΡ.Ο.Κ.) και τις Ολυμπίτικες παροικιακές αδελφότητες, τόσο του εσωτερικού όσο και εξωτερικού. Η πλατφόρμα αποσκοπεί στη μελέτη και κατασκευή ενός ηλεκτρονικού οργάνου για την ανάδειξη του γλεντιού, με βάση τη σύγχρονη ψηφιακή τεχνολογία αιχμής όσον αφορά την αναπαράσταση και προβολή ζωντανών μορφωμάτων του λαϊκού παραδοσιακού πολιτισμού.
Σε διεθνές επίπεδο, είναι σε εξέλιξη μια θεσμική συνεργασία ανάμεσα στο Ε.Κ.Π.Α. και το Πανεπιστήμιο Μουσικής Franz Liszt της Βαϊμάρης στη Γερμανία, με επικεφαλής τον φίλο καθηγητή Tiago de Oliveira Pinto, που είναι πρόεδρος του Τμήματος Μουσικολογίας και υπεύθυνος της έδρας UNESCO «Transcultural Music Studies» (Δια-πολιτισμικές Μουσικές Σπουδές) στο ίδιο πανεπιστήμιο. Με τον καθηγητή Tiago έχουμε συμφωνήσει να κάνουμε ένα κοινό πρόγραμμα με αντικείμενο τη μελέτη και προβολή της ζώσας κληρονομιάς της Ελλάδας, με ιδιαίτερη αναφορά στο παραδοσιακό ολυμπίτικο γλέντι.
Η διεθνής συνεργασία δεν περιορίζεται στη συνέργεια με τη Βαϊμάρη. Περιλαμβάνει ακόμη μια θεσμική συμφωνία για σύμπραξη με τον αραβικό κόσμο και ειδικότερα, με την Αίγυπτο και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα (ΗΑΕ). Η σχέση αυτή στηρίζεται στην επιστημονικά διαπιστωμένη συνάφεια δύο βασικών μορφωμάτων της ζώσας κληρονομιάς της Ολύμπου Καρπάθου με αντίστοιχες αραβικές πολιτισμικές παραδόσεις. Πρόκειται για τις παραδόσεις πρώτον, του γλεντιού και δεύτερον του αυτοσχέδιου, μονολογικού και διαλογικού, τραγουδιού, που στηρίζεται στη λυρική ποίηση του διστίχου ή της μαντινάδας. Στον αραβικό κόσμο απαντούν και τα δύο αυτά μορφώματα της ζώσας κληρονομιάς της Ολύμπου. Τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα, ορισμένως, έχουν εγγράψει στους διεθνείς καταλόγους άυλης κληρονομιάς της ανθρωπότητας της UNESCO το στοιχείο Al Taghrooda, το οποίο παρουσιάζει μεγάλη συνάφεια με το παραδοσιακό ολυμπίτικο γλέντι. Επίσης, η ευρύτατα διαδεδομένη παράδοση της Nabati ποίησης σε όλον τον αραβικό κόσμο, από την Ανδαλουσία και όλη τη Βόρεια Αφρική έως τη Μέση και την Εγγύς Ανατολή έχει μεγάλη ομοιότητα με τις παραδόσεις του διστίχου και της μαντινάδας στον ελληνικό κόσμο.Έχει ήδη ξεκινήσει η συζήτηση για μια επίσημη και συντεταγμένη συνεργασία μεταξύ Ελλάδας και ΗΑΕ με αντικείμενο την επιστημονική διερεύνηση και διεθνή προβολή των κοινών χαρακτηριστικών των ζωντανών μουσικο-ποιητικών παραδόσεων των δύο χωρών.
Κλείνοντας την ομιλία μου, θέλω να δώσω συγχαρητήρια στο Γιώργο Ζωγραφίδη για το θαυμάσιο βιβλίο του που θα αποτελέσει, ανάμεσα σε άλλα σχετικά κείμενα, σημείο αναφοράς για τη προφορική παράδοση των
διασκεδάσεων στην Όλυμπο Καρπάθου. Επίσης, με την ευκαιρία θέλω να τον συγχαρώ ιδιαιτέρως για τον ενεργό ρόλο που έπαιξε ως μέλος της Επιτροπής στην προετοιμασία του φακέλου για την υποψηφιότητα της εγγραφής του παραδοσιακού ολυμπίτικου γλεντιού στους εθνικούς καταλόγους άυλης κληρονομιάς. Η συνδρομή του υπήρξε καθοριστική για την πλήρη και έγκαιρη προετοιμασία του φακέλου.
Θέλω επίσης να δώσω δημόσια συγχαρητήρια σε όλα τα μέλη της Επιτροπής και τις αδελφότητες της Ολύμπου που όλοι μαζί συνετέλεσαν ώστε να επιτευχθεί ο κοινός στόχος της εγγραφής του ολυμπίτικου γλεντιού στους καταλόγους άυλης κληρονομιάς της Ελλάδας του Υπουργείου Πολιτισμού.
Αγαπητοί φίλοι και φίλες, αγαπητοί συμπατριώτες,
Σας καλώ από αυτό το βήμα όλες και όλους να βοηθήσετε το πολύπλευρο έργο της εμπεριστατωμένης ανάδειξης της ζώσας κληρονομιάς της Ολύμπου. Βασικό όργανο για την προβολή αυτή θα είναι η ψηφιακή και διαδικτυακή πλατφόρμα για το γλέντι, με την οποία , όπως και με άλλα συναφή έργα, ευελπιστούμε να καταστήσουμε ευρύτερα γνωστή την Όλυμπο στη διεθνή κοινότητα με τη σοβαρότητα και το κύρος της πανεπιστημιακής γνώσης και πρακτικής. Σκοπός μας με αυτή τη πρωτοβουλία είναι να δημιουργήσουμε μια αντίρροπη κατάσταση στη πρόχειρη τουριστική εκμετάλλευση των ιερών στοιχείων της ζώσας κληρονομιάς της Ολύμπου. Σας καλώ όλους και όλες σε μια ευγενή και σύσσωμη συστράτευση για να αναδείξουμε τοπικά και υπερτοπικά, εθνικά και διεθνώς, τη μικρή-μεγάλη «Όλυμπο» της ανθρωπότητας, στην οικουμενική διάσταση που της αξίζει. Είναι, πιστεύω, βαθύτατο χρέος όλων μας απέναντι στη βιωματική ιστορία της παρουσίας της κοινότητας αυτού του τόπου και των ανθρώπων του να συνεργαστούμε με σύμπνοια και ενθουσιασμό για ένα πολυσχιδές έργο ιστορικής σημασίας για την Όλυμπο.
Σας ευχαριστώ για τη προσοχή σας
Καθηγητής Παύλος Κάβουρας
Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών
Τμήμα Μουσικών Σπουδών – Φιλοσοφική Σχολή
Εργαστήριο Εθνομουσικολογίας και Πολιτισμικής Ανθρωπολογίας
