Βιβλιοκριτικές / “Πεζοπορία στα δάση του ποιητικού λόγου” της Ζωής Σαμαρά
Γράφει η Βικτωρία Καπλάνη
Ζωή Σαμαρά, «Πεζοπορία στα δάση του ποιητικού λόγου», εκδ. Ρώμη, Θεσσαλονίκη, 2023
«Ο κάθε συγγραφέας γράφει το βιβλίο του για τον εαυτό του. Είναι ο καθρέφτης του. Γεμίσαμε τις βιβλιοθήκες μας, αλλά εξακολουθούμε να έχουμε μια πολύ προσωπική αλφαβήτα ο καθένας μας. -Και είναι καλό αυτό;». Η γραφή και η ανάγνωση, η δημιουργία που τροφοδοτεί μια άλλη δημιουργία, η αλφαβήτα που εμπνέει μια άλλη τόσο όμοια αλλά και την ίδια στιγμή τόσο διαφορετική, αυτή η διαλεκτική σχέση που δεν τελειώνει ποτέ, αυτό το ανατροφοδοτούμενο πεδίο είναι ο χώρος όπου μπορούμε να συναντήσουμε τη Ζωή Σαμαρά. Οι λέξεις έχουν το δικό τους ρυθμικό βάδισμα είτε περπατούν είτε χορεύουν και η δημιουργός συνείδηση καλείται να συντονίσει τη μία λέξη με την άλλη και εκείνη με την επόμενη, μέχρι να συνθέσει τη δική της κάθε φορά δημιουργία.
Αυτός είναι ο δρόμος που η Ζωή Σαμαρά επέλεξε από παιδί ν’ ακολουθήσει. Ένας δρόμος που την οδήγησε σε μακρινά ταξίδια, σε ενδιαφέρουσες αναγνωστικές περιπέτειες, σε επιστημονικές έρευνες και μελέτες, σε θεωρητικές αναζητήσεις για τις δυνατότητες του λόγου και της λογοτεχνικής γραφής και στη δημιουργία του δικού της λογοτεχνικού έργου. Πεζοπορία στα δάση του ποιητικού λόγου, ένα βιβλίο όπου η ποίηση και ο πεζός λόγος συναντιούνται, τέμνονται και συμπορεύονται. Ένα βιβλίο με κείμενα στα οποία συνυπάρχει η φαντασία με την ευαίσθητη παρατήρηση της πραγματικότητας, είναι έκδηλη η μέριμνα για τα σύγχρονα κοινωνικά προβλήματα, ενώ η αφήγηση διατηρεί το δικό της εσωτερικό ρυθμό, σκηνοθετημένη διακριτικά, εμπεριέχει συχνά το στοιχείο της έκπληξης ή της ειρωνικής ανατροπής. Η Ζωή Σαμαρά επέλεξε για τη σύνθεση αυτού του βιβλίου κείμενα γραμμένα με διάφορες αφορμές, σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, άλλα που η θεματική τους ήταν δοσμένη εκ των προτέρων, με σκοπό να φιλοξενηθούν σε συλλογικούς τόμους, σε τόμους-αφιερώματα, κείμενα που γράφτηκαν για να δημοσιευτούν στο περιοδικό Θευθ, κείμενα που βγήκαν από παλαιότερα βιβλία της και ήρθαν εδώ να αναζητήσουν και μια άλλη διαφορετική κειμενική συντροφιά. Η συγγραφέας μας εισάγει στο βιβλίο με ένα ενδιαφέρον προλογικό κείμενο «Πρόλογος χωρίς πρότερο λόγο», όπου με σαφήνεια μας εξηγεί την άρση των διαχωριστικών γραμμών ανάμεσα στα είδη του λόγου, τη δημιουργική τους συνύπαρξη, προκρίνοντας τη διττή γραφή που απογειώνει, αλλά και γειώνει το λόγο, παραδίδοντάς τον με εμπιστοσύνη στο βλέμμα του αναγνώστη. Η έξοδος γίνεται με την «Ωδή στο Καρπάθιο Πέλαγος, Β΄» χαρακτηριστικό παράδειγμα αρμονικής συνύπαρξης ποίησης και πεζού, «όταν συναντιούνται στη σελίδα του ουρανού».
To βιβλίο μπορεί να αναγνωστεί ως μια ανθολογία κειμένων. Πεζά ποιήματα, αφηγήσεις αυτοαναφορικές, που στηρίζονται στην ανάκληση προσωπικών αναμνήσεων, σύνθεση ιστοριών που πραγματεύονται καθημερινές συμπεριφορές με ικανή δόση χιούμορ και με έκδηλη θεατρικότητα ή σχολιάζουν, αξιοποιώντας το πλούσιο υλικό των μύθων τα κακώς κείμενα της σύγχρονης Ελλάδας των πολλαπλών διαδοχικών κρίσεων. Ακόμη συναντούμε στο βιβλίο μικρές αφηγήσεις εν είδει μύθων και παραβολών, σύντομα δοκιμιακά σχόλια για θέματα φιλοσοφίας και λογοτεχνίας. Μπορεί όμως να αναγνωστεί το βιβλίο αυτό και ως μια ιδιότυπη αυτοβιογραφία του ποιητικού εγώ. Τι σημαίνει γράφω; Πώς διαμορφώθηκε η συγγραφική προσωπικότητα; Πώς ένα μικρό παιδί ερωτεύεται τα γράμματα; Πώς μέσα του εδραιώνεται η ποιητική ταυτότητα, ζώντας τα πρώιμα παιδικά του χρόνια σ’ ένα νησί του Αιγαίου, στα χρόνια της Ιταλικής Κατοχής σε δύσκολες για τα γράμματα συνθήκες; Πώς μπαίνει στο ρόλο του Οδυσσέα και ξεκινά την περιπέτεια της ανάγνωσης του κόσμου; Κι αφού «πολλών ανθρώπων ίδεν άστεα και νόον έγνω», βλέπουμε αυτό το ποιητικό εγώ πώς εξελίσσει τη δική του γραφή, πώς συνεχίζει το διάλογο με επιλεγμένα αρχέτυπα, πώς προσλαμβάνει και σχολιάζει μεγάλα υπαρξιακά ζητήματα αλλά και τον καθημερινό κοινωνικό μας βίο. Η συγγραφική πορεία συνεχίζεται, ενώ ο ρόλος της ανάγνωσης παραμένει πρωταγωνιστικός. «Τι ευλογία η ανάγνωση, αν στη γραφή μας οδηγεί», παρατηρεί η Σαμαρά. Εκλεπτυσμένα τα παιχνίδια με τη γλώσσα, ο ρυθμός εσωτερικευμένος ήδη από τα χρόνια της παιδικής αθωότητας, εναρμονισμένος με τις μελωδίες της θάλασσας, ενδιαφέρουσα η ποικιλία ύφους στα διάφορα κείμενα. Η συγγραφέας μπορεί με την ίδια άνεση να αφηγείται αφενός μια προσωπική ανάμνηση με λυρισμό και δραματικότητα και αφετέρου μια Αλληγορία της αποδόμησης με λόγο που αμφισβητεί με ειρωνική ουδετερότητα τα όρια και τις βεβαιότητες της λογικής.
Τα κείμενα που αναφέρονται στις παιδικές αναμνήσεις από την Κάρπαθο, μνήμες ανεξίτηλα εγγεγραμμένες στη συνείδηση έχουν μια αύρα νοσταλγική και το Καρπάθιο πέλαγος γίνεται μια ποιητική Ιθάκη. Η ποιήτρια θαυμάζει την καθαρή ματιά, τον δημιουργικό πλούτο της παιδικής ηλικίας και είναι τύχη αγαθή, όταν η μνήμη μας αναβιώνει κάποιες απ’ αυτές τις στιγμές, όπου το παιδί αποκαλύπτει αυθόρμητα αλήθειες της ζωής ή θέτει με απλότητα καίρια ερωτήματα για την ύπαρξη. Η παρουσία του παιδιού έχει σημαίνοντα ρόλο στα κείμενα του βιβλίου, είτε παραπέμπει στον παιδικό εαυτό του ποιητικού εγώ, είτε στα τωρινά παιδιά και σ’ αυτά που θα γεννηθούν, για τα οποία η συγγραφέας δεν κρύβει την έγνοια για το μέλλον τους, αλλά και τη βαθιά πίστη της στο δυναμικό αυτών των μικρών πλασμάτων, ένα δυναμικό ικανό να δημιουργήσει ένα νέο ανθρώπινο κόσμο. Αξίζει να διαβάσουμε σαν παραμύθι το κείμενο «Πριν ακόμα γεννηθείς». Πρόκειται για μια γοητευτική ποιητική κοσμογονία.
Ισχυρά ερείσματα του λόγου της Ζωής Σαμαρά βρίσκουμε στην Αρχαία Ελληνική Λογοτεχνία και Φιλοσοφία και στην ποίηση της Βίβλου. Όπως και στις ποιητικές συλλογές της, έτσι κι εδώ συνομιλεί δημιουργικά με πρόσωπα του μύθου, τροποποιώντας ενίοτε την ιστορία τους, διοχετεύοντας σε άλλο δρόμο το δυναμικό του χαρακτήρα τους. Το πλούσιο υλικό της μυθολογίας άλλωστε δίνει πολλαπλά νήματα και επιτρέπει στην ποιήτρια να επινοήσει νέους συνειρμούς, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται το εύρος των δυνατοτήτων που εμπεριέχονται στην περσόνα του μύθου ώστε αυτή να λειτουργεί δραστικά στον παρόντα χρόνο της γραφής, χωρίς να χάνει τη σύνδεση της με το άχρονο.
Ζωή Σαμαρά
Εγγενές στοιχείο της γραφής της Σαμαρά είναι η ποιητική πραγμάτευση φιλοσοφικών ζητημάτων της ζωής και της τέχνης: ο χρόνος, τα όρια του, ο θάνατος, η ανάγκη του φωτός, η πίστη σε μια δύναμη πέρα από τα όρια των ανθρώπινων αισθήσεων, το πώς και το γιατί της δημιουργίας, όλα αυτά η ποιήτρια τα αντικρίζει και τα διερευνά με ανοιχτό πνεύμα, τόλμη και πίστη στην ανατρεπτική δύναμη της ζωής. Με την ίδια φιλοσοφική ματιά σχολιάζει τις αλλαγές και τα προβλήματα που η εποχή της πανδημίας ανέδειξε. Το επικαιρικό ζήτημα λειτουργεί απλώς ως αφορμή για το αφηγηματικό εγώ ώστε να παρατηρήσει και ν’ αναδείξει πεποιθήσεις, στάσεις και συμπεριφορές μέσα από την οπτική της ποίησης. Άλλωστε όσο βαθαίνει η γνώση ενός ανθρώπου, τόσο μεγαλώνουν και τα ερωτήματα για τον κόσμο και η αγωνία για τη συνέχειά του. Μια ποιήτρια που οι ανθρωπιστικές αξίες δεσπόζουν στον αξιακό της κώδικα θέτει έμμεσα στον αναγνώστη ερωτήματα. Ενδεικτικά αναφέρω μερικά: «Τι θα απογίνουνε οι πλούσιοι, αν όλοι δώσουμε τον δεύτερο χιτώνα μας στον Άστεγο του πάρκου;» ή «Πότε θα δούμε καλύτερες μέρες; Στο μέλλον; Ποια είναι τα όρια του παρόντος; Το μέλλον αρχίζει σε μια στιγμή ή σε έναν αιώνα;». «Θα μπορούσε η εξουσία να είναι σώφρων;». Και για τη χαμένη αρμονία του σύμπαντος η Σαμαρά αναρωτιέται. «Ποια είναι η δική μας ευθύνη; Πώς χάθηκε; […] Μήπως το σύμπαν θα μπορούσε να φιλοτεχνηθεί ξανά;»
Ο νηφάλιος λόγος της Ζωής Σαμαρά κατορθώνει να στηλιτεύει τα κακώς κείμενα, χωρίς να παραιτείται από τη δυνατότητα την εγγεγραμμένη σε κάθε ανθρώπινο ον, τη δυνατότητα της δημιουργίας. Ποιητής και αναγνώστες είμαστε δημιουργοί και συνδημιουργοί του εαυτού μας και του κόσμου που εμείς επιλέγουμε να επινοήσουμε με τη δύναμη των λέξεων, όταν τις εμπνέουμε και όταν αφηνόμαστε εκείνες να μας εμπνεύσουν.
πηγή fractalart.gr
4.7.2024
