δανεισμένο από την σελίδα stinolympo.gr – φωτογραφία Καλλιόπη Μαλλόφτη
Η Εκπαίδευση στην Όλυμπο της Καρπάθου: ο πρώτος «ελληνοδιδάσκαλος» (Νικίας Ιωάννου-Σπανός) κι ο πρώτος λαογραφικός ερευνητής (Νικίας Ν. Κόνσολας)
Μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα ένα πέπλο αμάθειας κάλυπτε όλες τις κοινωνικές δομές της Ολύμπου και αυτήν της εκπαίδευσης.
Τα πράγματα άλλαξαν προς το καλύτερο με την άφιξη του πρώτου «ελληνοδιδασκάλου»,Νικία Ιωάννου-Σπανού, ο οποίος πρώτος οργάνωσε τα αρχεία της κοινότητας και συνέβαλε καθοριστικά στη μόρφωση των παιδιών της Ολύμπου. Ο Νικίας Ιωάννου – Σπανός (γερο-Νικίας) γεννήθηκε στην Κάλυμνο περί το έτος 1837. Το πραγματικό του επώνυμο ήταν Σπανός, ωστόσο έμεινε γνωστός με το πατρώνυμο του. Αφού έλαβε γενική μόρφωση στο νησί της καταγωγής του, την Κάλυμνο, μεταβαίνει στην Οδησσό της Ρωσίας όπου υπήρχε τότε ακμάζουσα ελληνική παροικία με φημισμένα ελληνικά σχολεία. Στα σχολεία, λοιπόν, της Οδησσού μορφώθηκε ο Νικίας. Κατά μία πηγή, ήταν απόφοιτος της σχολής Δημητσάνας. Γνώριζε, επίσης, πολύ καλά τη γαλλική γλώσσα που είχε μάθει στην Οδησσό. Η φιλομάθεια και η ευφυΐα του Νικία, τον κατέστησαν συγκροτημένο ελληνιστή και ικανό εκπαιδευτικό. Τον αναφέρουν ως «ελληνοδιδάσκαλο», που, με τα σημερινά δεδομένα, αντιστοιχεί στην πρώτη βαθμίδα της Μέσης Εκπαίδευσης.
Με την Κάρπαθο συνδέθηκε ως εξής: στις αρχές της δεκαετίας του 1860 ο δήμαρχος της Ολύμπου, Νικόλαος Διακο-Νικόλας βρέθηκε στην Κάλυμνο για να βρει κατάλληλο δάσκαλο για το χωριό του. Η τύχη του τον οδηγεί στον Νικία Ιωάννου – Σπανό, τον οποίον προσλαμβάνει ως δάσκαλο της Ολύμπου. Ο Νικίας, αργότερα, περί το έτος 1876, θα νυμφευτεί μία από τις κόρες του Διακο-Νικόλα, τη μικρότερη Μαγκαφούλα και αποκτά 6 παιδιά, τους Ιωάννη, Νικόλαο, Γεώργιο, Μαριγώ, Ρηνιώ και Ευαγγελία. Οι δυο γιοι του, Ιωάννης και Νικόλαος, μετανάστευσαν στην Αμερική και δεν επέστρεψαν. Ο τρίτος, ο Γεώργιος, εγκαταστάθηκε στον Πειραιά, παντρεύτηκε τη Μαριγώ Αντ. Γιαννουρή και απέκτησε μεγάλη οικογένεια. Από τις κόρες του, η Μαριγώ παντρεύτηκε τον Νικόλαο Σκευοφύλακα, η Ρηνιώ (Ειρήνη) τον Νικόλαο Χαρτοφύλακα και η Ευαγγελία τον Νικόλαο Κόνσολα και δημιούργησαν τις γνωστές οικογένειες της Ολύμπου. Έτσι, η Όλυμπος έγινε η δεύτερη πατρίδα του Νικία.
Ο Νικίας αρχίζει στην Όλυμπο με ζήλο την ευεργετική του διδασκαλία και σύντομα αποκτά καλή φήμη. Ήταν, ίσως, ο πρώτος οργανωτής ενός «πραγματικού» σχολείου. Λόγω του γνωστικού του υπόβαθρου, συνέβαλε στην αναβάθμιση της παιδείας στην Όλυμπο, σε μια εποχή που δεν υπήρχαν καθοδηγητικές εγκύκλιοι, αλλά οι δάσκαλοι αυτοσχεδίαζαν και λάμβαναν εκπαιδευτικές αποφάσεις. Δεν ήταν, απλώς, μεταδότες γνώσεων, αλλά είχαν και την παιδονομική ευθύνη των μαθητών τους, λόγω της πολύωρης απουσίας των γονέων τους στις γεωργοκτηνοτροφικές εργασίες.
Συνεπώς, η φήμη του Νικία Ιωάννου είχε, πια, απλωθεί σε όλη την Κάρπαθο. Το έτος 1870 στο Απέρι, την τότε πρωτεύουσα της Καρπάθου, προσλαμβάνουν ως δάσκαλο τον Νικία. Στον δήμο Απερίου δίδαξε δύο χρόνια (1870-1872). Αργότερα, τον επαναφέρουν οι Απερίτες και διδάσκει άλλα τρία χρόνια (1885-1888). Μάλιστα, διασώζεται ένα έγγραφο – απόφαση του Δήμου Απερίου «διά να εξακολουθήσει, κατά προτίμησιν του Δήμου, να διευθύνει την Αστικήν Σχολήν του Απερίου ο Νικίας Ιωάννου». Την εν λόγω απόφαση υπογράφουν δημότες και επικυρώνουν Μουχταροδημογέροντες (έτσι ονομάζονταν οι κοινοτικοί άρχοντες στον ελλαδικό χώρο επί Τουρκοκρατίας αλλά και κατά τα χρόνια μετά την επανάσταση του 1821).
Για τη συμβολή του Νικία στην εκπαίδευση του Απερίου καταχωρήθηκε στην εφημερίδα της Ρόδου, Ροδιακή, το 1916 δήλωση ευγνωμοσύνης από τον Δήμο Απερίου. Εξάλλου, οι Απερίτες είχαν πρόσθετους λόγους να είναι ευγνώμονες προς τον Νικία γιατί όταν οι Τούρκοι μετέφεραν το διοικητικό κέντρο του νησιού από το Απέρι στα Πηγάδια (το έτος 1892), ο Νικίας ήταν σθεναρός υπερασπιστής του Απερίου. Διασώζεται, μάλιστα, σχετική έκθεση που υπογράφει ο Νικίας Ιωάννου, ως πληρεξούσιος της κώμης Ολύμπου, με την οποία «ζητείται θερμώς η ανάκλησις της έδρας εις την προτέραν αυτής θέσιν». Στο εν λόγω έγγραφο διαφαίνεται το επίπεδο του λόγου του, που ήταν, σαφώς, υψηλό.
Εκτός από την Όλυμπο και το Απέρι όπου δίδαξε ο Νικίας, φέρεται να υπηρέτησε στις Μενετές, στην Κω και στον Αρχάγγελο της Ρόδου, ίσως και στην Κάσο. Γενικά, η παρουσία του Νικία Ιωάννου στην Κάρπαθο ήταν ευεργετική για την παιδεία του νησιού. Άφησε αγαθή μνήμη και υστεροφημία στις επόμενες γενιές των Καρπαθίων, καθώς υπήρξε καλλιεργητής ψυχών και φωτοδότης γνώσεων για τους μαθητές του.
Τα τελευταία χρόνια της ζωής του διέμενε στο Διαφάνι, όπου πέθανε και τάφηκε την Άνοιξη του έτους 1923 σε ηλικία 85-86 ετών. Η οικογενειακή του παράδοση αναφέρει ότι τα τελευταία του λόγια ήταν, ότι πέθαινε χωρίς να προλάβει να δει ελεύθερα τα Δωδεκάνησα. Και κάπως έτσι, μια ρωμαλέα και χρήσιμη πνευματική παρουσία για το περιβάλλον όπου έζησε και έδρασε, πέρασε στην ιστορία.
Δύο γενεές αργότερα, ο συνονόματος εγγονός του προαναφερθέντος δασκάλου, Νικίας Ν. Κόνσολας θα πρωτοπορούσε στην έρευνα και την καταγραφή στοιχείων του λαογραφικού πολιτισμού της Ολύμπου. Ο Νικίας Ν. Κόνσολας γεννήθηκε στην Όλυμπο στις 10 Νοεμβρίου του 1919. Έμεινε ορφανός από πατέρα σε ηλικία δύο ετών. Έχοντας το όνομα, του από την πλευρά της μητέρας, παππού του, Νικία Ιωάννου έθεσε ως σκοπό του να γίνει κι αυτός πνευματικός άνθρωπος, πολυμαθής και πολυσχιδής σαν εκείνον και να προσφέρει στον τόπο του. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο στην Όλυμπο και, στη συνέχεια, φοίτησε στο γυμνάσιο Απερίου. Όταν έκλεισε το γυμνάσιο της Καρπάθου, μετεγράφη στο Βενετόκλειο Γυμνάσιο της Ρόδου, όπου ολοκλήρωσε τις γυμνασιακές του σπουδές με άριστα. Γράφτηκε στο παιδαγωγικό τμήμα της ιταλικής Σχολής Ρόδου, όπου διακρίθηκε για την επιμέλεια και την ευφυΐα του και αποπεράτωσε με υποτροφία τις σπουδές του. Ήταν πτυχιούχος του τμήματος μετεκπαιδεύσεως της παιδαγωγικής Ακαδημίας Ρόδου, με βαθμό άριστα (9,5).
Διορίστηκε ως δάσκαλος στην Όλυμπο το 1939. Άρχιζε ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και, μαζί, τα δυσκολότερα χρόνια για την Όλυμπο και για το σχολείο της. Οι Ιταλοί κατακτητές στην προσπάθειά τους να εξιταλίσουν τον πληθυσμό των νησιών, είχαν ως κύριο στόχο τους τα σχολεία. Οι μαθητές των χρόνων εκείνων θυμούνται με ιερή συγκίνηση την προσπάθεια του Κόνσολα και των δασκάλων της εποχής να δώσουν ελληνική παιδεία στους μαθητές της Ολύμπου, να κρατήσουν το σχολείο ελληνικό, μέχρι να περάσουν οι χαλεποί καιροί. Το 1945 με την κατάρρευση του μετώπου και την αποχώρηση των Γερμανών από την Κάρπαθο, ο Νικίας Κόνσολας είναι γραμματέας της επαναστατικής επιτροπής Ολύμπου. Στη συνέχεια, με την απελευθέρωση, εκτελεί, για ένα διάστημα, χρέη γραμματέα της κοινότητας.
Μέχρι το 1969 υπηρετεί συνεχώς στο σχολείο της Ολύμπου και, στα τελευταία χρόνια, γίνεται διευθυντής του σχολείου. Άριστος εκπαιδευτικός και, παράλληλα, λάτρης της λαϊκής παράδοσης της Ολύμπου, γαλουχεί τους μαθητές του με την αγάπη προς τη γενέτειρα. Τους παρακινεί να καταγράψουν, καθ’ υπαγόρευση των πατέρων και των παππούδων τους, δημοτικά τραγούδια κι άλλο λαογραφικό υλικό. Εκδίδει πολυγραφημένο δελτίο του Δημοτικού Σχολείου της Ολύμπου, με συνεργασίες και των μαθητών, που επιμελείται και δαχτυλογραφεί ο ίδιος. Ήταν κάτι το ολότελα καινούργιο για τα εκπαιδευτικά δεδομένα της Ολύμπου. Εισάγει, ουσιαστικά, ένα «μαθητοκεντρικό μοντέλο» μάθησης, που αποτελεί τη βάση της σύγχρονης παιδαγωγικής.
Ο Νικίας Ν. Κόνσολας (δεξιά) με τον Βασ. Παπανικολάου-Νταή
Εκείνη την εποχή συλλέγει, σεμνά και αθόρυβα, στοιχεία για το λαογραφικό έργο του (αναφορικά με την κοινωνική οργάνωση, το λαϊκό δίκαιο και το παιδί στην Όλυμπο). «Εν έχει κανένα να γράψη όσα ίνουτται, πρι χαθούν ολότελα;», αναρωτήθηκε ο γέροντας-προύχοντας της εποχής, Βασίλειος Παπανικολάου ή Νταής κι αυτά τα λόγια του αποτέλεσαν το κίνητρο για την ενασχόληση του Κόνσολα με τη λαογραφία της Ολύμπου. Εκτός, όμως, από το λαογραφικό του έργο που δημοσιεύτηκε στους τόμους 21 και 24 του Δελτίου Ελληνικής Λαογραφίας, δημοσίευσε και σημαντικό αριθμό άρθρων σε εφημερίδες για την ιστορία της Ολύμπου, τεκμηριωμένα, με την παράθεση πολύτιμων σπάνιων εγγράφων. Ήταν, αναμφισβήτητα, ο «επιστήμονας» (ως προς τη μεθοδολογία του) ανάμεσα στους πνευματικούς ανθρώπους της Ολύμπου.
Το 1970 έρχεται στη Ρόδο και υπηρετεί ως διευθυντής αρχικά του 5ου και, στη συνέχεια, του 4ου δημοτικού σχολείου. Συνταξιοδοτείται και υπηρετεί στο Πρότυπο Δημοτικό Σχολείο της παιδαγωγικής Ακαδημίας Ρόδου με τον βαθμό του διευθυντή Α´.
Υπήρξε μέλος επιστημονικών, εκπαιδευτικών, κοινωνικών και πολιτιστικών οργανώσεων, με έντονη συμμετοχή και πλούσια δράση. Ο θάνατος τον βρήκε ξαφνικά στις 12 Φεβρουαρίου 1986 σε ηλικία, μόλις, 66 ετών, διακόπτοντας απότομα το πολύπλευρο πνευματικό, κοινωνικό και συγγραφικό του έργο. Ένας πνευματικός φάρος σβήνει.
Πολύτιμη συνοδοιπόρος στη ζωή του υπήρξε η ολυμπίτισσα σύζυγός του, Μαρία Ιωαννίδη, με την οποία απέκτησαν 5 παιδιά (Καλλιόπη, Ευαγγελία, Νικόλαο, Ιωάννη και Εμμανουήλ).
Η Παιδεία, θα λέγαμε, είναι μια παρακαταθήκη αενάως διαπραγματεύσιμη. Στην εκπαιδευτική ιστορία της Ολύμπου υπήρξαν πολλοί πεφωτισμένοι άνθρωποι, που πορεύτηκαν με σπάνιες αρχές και αδιάβλητη ηθικότητα. Είναι αυτοί οι άνθρωποι που αξίζει να μνημονεύονται, ώστε να θυμούνται οι παλιοί και να μαθαίνουν οι νεότεροι. Εξάλλου, στους γονείς μας οφείλουμε τη γέννησή μας, αλλά στους δασκάλους μας οφείλουμε την ποιότητα της ζωής μας.
Μαρία Α. Πρωτόπαπα
ΕΝΔΕΙΚΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Κων. Α. Μελάς, «Καρπαθιακή Προσωπογραφία», Β΄ περιοδικό «Καρπαθιακαί Μελέται», τόμος 4ος, Αθήνα 1987
Αναστ. Φράγκος, «Κάρπαθος», Αθήνα 1957
«Φωνή της Ολύμπου», φ. 22-23, Ιαν.-Φεβρ. 1986, σελ. 4-5 (άρθρο Εμμ. Μ. Μακρή)
