Η γυναίκα της Καρπάθο
Μια ατελείωτη προσφορά στην οικογένεια, την κοινωνία την πατρίδα
Σοφία Παράσχου Χατζηδημητρίου
Αγαπητές συμπατριώτισσες νιωθω μεγάλη συγκίνηση που βρίσκομαι σήμερα εδώ, στο νησί της καταγωγής μου, στην πόλη των παιδικών μου χρόνων, ανάμεσα στις συγχωριανές μου από τις Μενετές, ο πατέρας μου ήταν Μενεδιάτης, ανάμεσα στις συγχωριανές μου από την Αρκάσα, η μητέρα μου ήταν Αρκασιώτισσα , ανάμεσα στα φίλες και συμμαθήτριές μου από το δημοτικό των Πηγαδίων και από το γυμνάσιο του Απερίου. Αν συνυπολογίσετε επίσης ότι η μια μου νύφη Μαίρη Διακογιαννη είναι από το Απέρι και η άλλη μου νύφη η Βασιλεία Δημάρχου είναι από τα Σπόα, καταλαβαίνετε με πόση χαρά αποδέχτηκα την πρόσκληση της Επάρχου Πόπης Νικολαίδου, της αγαπημένης μου Πόπης, να έρθω εδώ σήμερα και να μιλήσω για την γυναίκα της Καρπάθου, Την ευχαριστώ από καρδιάς για αυτή την τιμητική πρόσκληση.
Έχει καθιερωθεί να εορτάζεται κάθε χρόνο στις 8 Μαρτίου η ημέρα της γυναίκας.
Πρέπει να πω ότι προσωπικά, σαν γυναίκα, έχω επιφυλάξεις ως προς την καθιέρωση αυτής της γιορτής. Πιστεύω ότι η γυναίκα, με την ιστορική συμβολή της στους πατριωτικούς και πνευματικούς αγώνες, με τη δυναμική της παρουσία σε όλα τα πεδία της κοινωνικής, θρησκευτικής, πολιτικής και οικονομικής ζωής, αλλά κυρίως με την ατελεύτητη και ανιδιοτελή προσφορά της στην οικογένεια, έχει επάξια κερδίσει τιμητική αναγνώριση, όχι μία, αλλά 365 μέρες τον χρόνο.
Ωστόσο, αν πρέπει να της αφιερωθεί μία συγκεκριμένη μέρα, τότε πρέπει, κατ’ αναλογία, να της αφιερωθεί και ένας τόπος, ο οποίος να αποτελεί απτό παράδειγμα αναγνώρισης της γυναικείας προσφοράς. Αυτός ο τόπος για την Ελλάδα δεν μπορεί να είναι κανένας άλλος από τα Δωδεκάνησα.
Σε αυτό το νησιωτικό σύμπλεγμα του ΝΑ Αιγαίου, που είναι η μήτρα που μας γέννησε, η γυναίκα είναι και θεωρείται το μισό του ουρανού- και ίσως μάλιστα το πιο λαμπρό κομμάτι του. Στα δικά μας νησιά η γυναίκα από τα πολύ παλιά χρόνια ως σήμερα κατέχει μια περίοπτη θέση μέσα στο σπίτι της, την ευρύτερη οικογένειά της, την κοινωνία.
Πριν όμως ξεκινήσω να μιλώ για τη γυναίκα της Καρπάθου, επιτρέψτε μου να αναφερθώ, τιμής ένεκεν, σε τρεις διάσημες δωδεκανήσιες γυναίκες της αρχαιότητας.
Η ποιήτρια Ήριννα από τη μικρή μας Τήλο διεκδίκησε τον 4ο π.Χ. αιώνα το δικαίωμα να διαμορφώσει μια δική της προσωπικότητα σύμφωνα με τις δικές της ανάγκες και επιθυμίες. Διάλεξε και υπερασπίστηκε την πνευματική καλλιέργεια απέναντι στην νοικοκυροσύνη που ήθελε τις κοπέλες απόλυτα αφοσιωμένες στον αργαλειό και την αναζήτηση γαμπρού. Γράφει ποιήματα για να εκφράσει την αγάπη της για τις φίλες της και για να διαμαρτυρηθεί στους περιορισμούς που της επιβάλλει η μητέρα της.
Μια άλλη σπουδαία γυναικεία μορφή της αρχαιότητας είναι η ρόδια Κλεοβουλίνη, η κόρη του βασιλιά της Λίνδου Κλεόβουλου. Ο σοφός αυτός άνθρωπος ο οποίος είπε το περίφημο ρητό «Μέτρον άριστον» είπε και τη ρήση «Μόρφωνε τα κορίτσια σου» Και πραγματικά το κανε πράξη στέλνοντας την κόρη του να μορφωθεί και στη συνέχεια κάνοντάς την πολύτιμη βοηθό και συνεργάτη του στο διοικητικό και πνευματικό του έργο
Αναφέρω, τέλος, από τις αρχαίες Δωδεκανήσιες την επίσης ροδίτισσα Καλλιπάτειρα, κόρη του ολυμπιονίκη Διαγόρα, μάνα και αδερφή ολυμπιονικών. Η Καλλιπάτειρα διεκδίκησε το αυτονόητο δικαίωμα της μητέρας να καμαρώνει το παιδί της και να συμμετέχει στην επιτυχία του. Όταν λοιπόν ο γιος της έλαβε μέρος στους ολυμπιακούς αγώνες και νίκησε, οι κριτές των αγώνων, οι Ελλανοδίκες, δεν την άφησαν να εισέλθει στο στάδιο για να καμαρώσει το γιο της να στεφανώνεται με τα κλαδιά της ιερής ελιάς, αφού απαγορευόταν η είσοδος στις γυναίκες.. Η Καλλιπάτειρα τότε μπήκε κρυφά στο αρχαίο στάδιο μεταμφιεσμένη σε άνδρα Οι Ελλανοδίκες, αναγνώρισαν την Καλλιπάτειρα και τη σκηνή που ακολούθησε μας την παρουσιάζει ζωντανά ο ποιητής Λορέντσος Μαβίλης στο εξαιρετικό του σονέτο
«Καλλιπάτειρα»
«Αρχόντισσα Ροδίτισσα πώς μπήκες;
Γυναίκες διώχνει μια συνήθεια αρχαία
εδώθε». «Έχω ένα ανίψι τον Ευκλέα,
δυο αδέρφια, γιο, πατέρα ολυμπιονίκες
Να μ αφήσετε πρέπει, Ελλανοδίκες
κι εγώ να καμαρώσω μες στα ωραία
κορμιά που για τα αγρίλι του Ηρακλέα
παλεύουν, θαυμαστές ψυχές αντρίκιες
Με τις άλλες γυναίκες δεν είμαι όμοια.
Στον αιώνα το σόι μου θα φαντάζει
με της αντρειάς τα αμάραντα προνόμια.
Με μάλαμα γραμμένο το δοξάζει
σ αστραφτερό κατεβατό μαρμάρου
ύμνος χρυσός του αθάνατου Πινδάρου
Και τώρα ας έρθουμε στο δικό μας νησί.
Μέσα στο στενό οικογενειακό περιβάλλον η γυναίκα της Καρπάθου έχει τέσσερις ρόλους, είναι σύζυγος, είναι μητέρα , είναι κόρη είναι αδερφή.
Η παντρεμένη γυναίκα στα Δωδεκάνησα παρουσιάζει μια ιδιομορφία ίσως μοναδική στην Ελλάδα. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι είναι ταυτόχρονα και υποταγμένη και ανεξάρτητη από τον άνδρα της. Αρχίζοντας από το γάμο, είναι γνωστό το μητρoτοπικό έθιμο που έχουμε να πηγαίνει ο άνδρας και να εγκαθίσταται στο σπίτι της γυναίκας του. «Από πού είσαι; Από της γυναίκας το χωριό» είναι ένα αστείο που ακούγεται συχνά. Όμως ποτέ ο Καρπάθιος άνδρας δεν αναφέρεται υποτιμητικά ως σώγαμπρος-όπως συμβαίνει σε άλλες περιοχές της Ελλάδας-, αφού, ναι μεν εγκαθίσταται στο σπίτι της γυναίκας του, αλλά έχει τη θέση του αρχηγού και στυλοβάτη της οικογένειας. Στην Κάρπαθο βάζουμε το γαμπρό να καθίσει κάτω από το στύλο που στηρίζει το σπίτι, ενώ με την πρώτη ανακαίνιση που θα κάνει στο σπίτι της γυναίκας του, βάζει τα αρχικά του ονόματός του πάνω από την κεντρική είσοδο.
Η γυναίκα-σύζυγος στο νησί μας στηρίζει τον άνδρα της σε όλες του τις αποφάσεις. Τα παλιά χρόνια όταν ο άντρας ξενιτευόταν, η γυναίκα έμενε στο νησί και φρόντιζε σαν ακοίμητος φρουρός την οικογένεια, στερούμενη τις χαρές του γάμου. Πολλές νιόπαντρες γυναίκες είδαν να μαραίνονται τα νιάτα τους μέσα στην ατέλειωτη προσμονή, αφού πότε οι πόλεμοι, πότε άλλες αιτίες καθυστερούσαν την επιστροφή του. . Αργότερα η σύζυγος ακολούθησε τον άνδρα της στην ξενιτιά μεταναστεύοντας στην Αυστραλία Αφρική Αμερική Καναδά και δούλεψε σκληρά μαζί του, στερούμενη πολλές φορές τα παιδιά της που έμεναν πίσω στο νησί με τη γιαγιά τους.
Ταυτόχρονα ωστόσο με την αφοσίωση στον άντρα της, η γυναίκα της Καρπάθου έχει μέσα στο σπίτι της αναφαίρετα δικαιώματα. Είναι κυρίαρχη διαχειρίστρια της προσωπικής της περιουσίας την οποία κληροδοτεί όπως εκείνη αποφασίσει. Έχει επίσης αποφασιστικό λόγο στην παντρειά των παιδιών της ιδιαίτερα των κοριτσιών.
Για να πάμε και στην κοντινή μας Κάσο, σύμφωνα με μια παλιά παράδοση, η γυναίκα της Κάσου είχε ιδιαίτερα προνόμια χάρη σε ένα συμβόλαιο που βιαστικά υπέγραψαν κάποιοι πρώτοι άποικοι του νησιού, στην αγωνία τους να βρουν Κασιώτισσες συζύγους. Σύμφωνα με τους όρους του συμβολαίου, η σύζυγος άρχει, κρατά το πουγκί και παντρεύει την κόρη της χωρίς να ρωτά. Στην Κάσο υπάρχουν καταγεγραμμένες περιπτώσεις γυναικών που απελευθέρωναν δούλες τους, που προίκιζαν ψυχοκόρες τους, που δώριζαν περιουσίες τους σε εκκλησίες και ιδρύματα με τη σύμφωνη ή όχι γνώμη του συζύγου τους. Για να διασφαλίσουν μάλιστα το δικαίωμα της αυτοδιαχείρισης το έβαζαν πολλές φορές ως ρήτρα του γάμου.
Αγαπητές φίλες,
η ισχυρότερη ταυτότητα της δωδεκανήσιας γυναίκας είναι αυτή της μάνας. Η θεά Μητέρα ήταν ως γνωστόν η θρησκευτική αρχή όλων των πρωτόγονων λαών του Αιγαίου, πηγή και φορέας ζωής. Ο ισχυρός μητρικός ρόλος δεν αποτελεί βέβαια κοινωνικό γνώρισμα του τόπου μας μόνο. Είναι ο διαχρονικότερος ρόλος στην ιστορία της ανθρωπότητας. Ωστόσο, η δωδεκανήσια μάνα επειδή ήδη κατέχει μια ισχυρή θέση και ως σύζυγος και γυναίκα, όταν γίνει μάνα, καθίσταται κυριολεκτικά ο ακρογωνιαίος λίθος της οικογενειακής δομής. Με το όνομα της μάνας αναγνωρίζονται τα παιδιά ακόμα και σήμερα «Ο γιος της Μαρίας» «της Σοφίας της Ειρήνης η κόρη» λένε, προσδιορίζοντας την καταγωγή από τη μάνα της μάνας, γιαγιά δηλαδη.
Οι μανάδες στα νησιά μας αποτελούν ινδάλματα αφοσίωσης στα παιδιά τους, αγόρια και κορίτσια. «Από μάνα ορφανεύουν τα παιδιά» λένε στη Νίσυρο, προβάλλοντας τη μητρική μορφή ως τη ρίζα που δένει το παιδί με τη ζωή. « Μάνα μεγάλο πάπλωμα, μάνα μεγάλο στρώμα», «Ας με βαστά η μάνα μου κι ας κι απάνω κάτω», «Η μάνα που σε γέννησε χρυσή ταν η κοιλιά της και μάλαμα τα στήθη της κι ασήμι τα βυζιά της», είναι μερικές από τις φράσεις που αποδίδουν τη μητρική αγάπη.
Τι να πω για τη καρπαθιά μάνα που δεν το ξέρετε ήδη. Όλες μας εδώ είμαστε οι κόρες των μανάδων μας, είμαστε οι μάνες των παιδιών μας. Όπου και να στρέψω τη μνήμη μου η μορφή της μητέρας μου εμφανίζεται σαν προστάτης άγγελος σε όλη τη ζωή μου. Κι εγώ, όπως και όλες μας πιστεύω, θα είχα να θυμηθώ πολλά περιστατικά της παιδικής και της ενήλικης ζωής μου με τη μητέρα μου να με υπερασπίζεται, να με στηρίζει, να με αγαπά δίχως όρους. Η λέξη μάνα στον τόπο μας είναι συνώνυμο της αγάπης, της αφοσίωσης, της θυσίας. Δυο όνειρα έχει από παλιά η καρπαθια μάνα, να σπουδάσει το γιο της και να καλοπαντρέψει την κόρη της. Από την ώρα που θα γεννηθεί η κόρη, η μάνα έχει στο νου της τη αποκατάστασή της με γιατρό ή δικηγόρο όπως λέει και το καρπαθιακό νανούρισμα.
Ύπνε μου κι έπαρέ μου το, ύπνε νανούρισέ το
Κι αν έχεις μήλα, κόψε του, κουλούρια τάισέ το
Κι αν έχει και ροδόσταμνο να το ροδοσταμίσεις.
Κι αν μου το πάρεις ύπνε μου, τρεις χώρες σου χαρίζω
Τρεις χώρες και τα τρία χωρία και τρία μοναστήρια.
Την Κάρπαθο με τα νερά, τη Ρόδο με τα πλούτη
Και την Κωνσταντινούπολη με το πολύ λουάρι.
Κοιμήσου και παράγγειλα κάτω στην Αλεξάντρα
για να σου φέρουν κόρη μου τσεμπέρι με τα χάντρα.
Νάνι την την κορούλα μου την ακριβή μου κόρη
Που μου τη λογαργιάζουσι γιατροί και δικηγόροι.
Κοιμήσου που να κάθεσαι κι η μοίρα σου να υφαίνει
Και το καλό σου ριζικό να κουβαλεί να φέρνει
Κοιμήσου που να κοιμηθείς στο μέλι και στο γάλα
και να σε βάλει η μοίρα σου σ αρχοντικά μεγάλα.
Και στην Κάσο η μάνα νανουρίζει την κόρη της τραγουδώντας της παινέματα
για την ομορφιά της
«Κοιμήσου αστρί, κοιμήσου αυγή κοιμήσου νιο φεγγάρι
χρυσές μοίρες μοιράζονται το νιο που θα σε πάρει
Ω ακριβοκορούλα μου κι Αη Γιωργιού μετόχι
το χαϊδεμένο σου κορμί άλλη καμιά δεν το χει.»
Όταν φτάσει η ώρα του γάμου της κόρης της, η καρπαθιά μάνα δεν πατά πια σε γη. Πετά μέσα στην απόλυτη ευτυχία που της δίνει η δυνατότητα να στολίσει το σπίτι της, να δείξει τα προικιά της κόρης να ετοιμάσει εδέσματα να τραγουδήσει και να χορέψει ανάμεσα στους συγγενείς της. Τα έθιμα του γάμου στο νησί μας είναι γνωστά και δεν θέλω να σας κουράσω. Δεν μπορώ όμως να μην πω μερικές συγκινητικές μαντινάδες που λεει η δωδεκανήσια μάνα την ώρα που ντυνεται νύφη η κόρη της και όταν την ξεπροβοδίζει
Έβγα μπρατσέρα Νισυριά κι άνοιξε τα πανιά σου
κι όλο τον κόσμο κάλεσε να ρθούνε στη χαρά σου.
Άγιε Παντελεήμονα που σαι στα αντικριθώρι
έβγα να δώσεις την ευχή στην ακριβή μου κόρη
τραγουδα η νυσιαριά μάνα, ενώ από την Κω είναι οι παρακάτω ευχές της μάνας.
Στολίσετε τη νύφη μας με ομορφιά και χάρη
για να ρθει τα αετόπουλο γυναίκα να την πάρει.
Φέρτε σαπούνι κρητικό, νερό του Ιορδάνη
να λούσει τα μαλλάκια της να βάλει το στεφάνι.
Θα αναφερθώ τώρα σε μια ιδιαίτερη και μοναδική για τα ελληνικά δεδομένα γυναικεία ταυτότητα που είναι αυτή της Πρωτοκόρης.
Σε όλα τα νησιά μας η πρώτη κόρη της οικογένειας έχει μια ισχυρή θέση, αλλά κυρίως στην Κάρπαθο, την Κάσο και τη Νίσυρο διασώζεται πιο καθαρά το έθιμο της κληρονομικής διαδοχής για το οποίο μελετητές και λαογράφοι έχουν ασχοληθεί πολλές φορές. Θα αναφερθώ σε αυτό το έθιμο όπως ίσχυσε στην Κάρπαθο, γιατί συνδέει τη γυναικεία αυτονομία με τις οικονομικές δομές που την πλαισιώνουν. Σύμφωνα λοιπόν με μια παμπάλαιη πρακτική, η πρώτη κόρη προικιζόταν με όσα αγαθά ανήκαν στη μητέρα της, υπό το όρο ότι θα είχε πάρει το όνομα της γιαγιάς από μητέρα. Ένα μικρό μόνο μέρος του σπιτιού αφηνόταν για την οικογένεια της γυναίκας, το «γεροντομοίρι» όπως το λέμε εμείς, το «νισύρικο φιλοτιμο» όπως λένε στη Νίσυρο.
Τα περιουσιακά αυτά αγαθά, τα γονικά όπως τα ονομάζουν, δεν έπρεπε να κατακερματιστούν σε μικρότερα τμήματα, αλλά ακέραια να μεταβιβαστούν στην πρώτη κόρη, την κανακαρά, ως κανακαρίκι. «Τα γονικά στα γονικά» είναι η φράση που καθορίζει αυτή τη διαδικασία. Η πρωτότοκη κόρη μαζί με τη περιουσία που κληρονομούσε αποκτούσε και μια δικαιοδοσία πάνω στα μικρότερα αδέρφια της, τα οποία στήριζε αλλά και καθοδηγούσε. Ταυτόχρονα όμως κληρονομούσε και την υποχρέωση να συνεχίσει την παράδοση της ονοματοδοσίας και να μεταβιβάσει με τη σειρά της τα γονικά στην πρώτη της κόρη. Στη Ρόδο η μάνα συμβουλεύει την πρωτοκόρη της με αυτά τα λόγια.
«Και το καμε η μάνα σου και το καμε η θεια σου,
κάμε το κόρη μου και συ να μη χαθεί η γενιά σου.»
Όπως ήταν επόμενο, τα υπόλοιπα κορίτσια είτε αναγκάζονταν να ζουν στη σκιά και στη δούλεψη της κανακαράς, είτε έπαιρναν το δρόμο της ξενιτιάς για να βρουν την τύχη τους.
Ασφαλώς είναι ένα σκληρό και άδικο έθιμο, αν το δούμε μέσα από μια σύγχρονη οπτική. Είναι αδιανόητο επίσης για μας τους σημερινούς γονείς που δεν θέλουμε να αδικήσουμε κανένα παιδί μας. Ωστόσο, λαογράφοι και κοινωνιολόγοι έχουν δώσει διάφορες ερμηνείες. Μια ερμηνεία είναι ότι η προνομιακή μεταχείριση της κανακαράς είναι απόρροια της μεταναστευτικής κίνησης των ανδρών, δηλαδή η γυναίκα που έμενε πίσω έπρεπε να έχει διαχειριστικά δικαιώματα. Μια άλλη ερμηνεία συνδέει δηλαδή το κανακαρίκι με τη διαφύλαξη της ακεραιότητας της κτηματικής περιουσίας, γιατί οι αλλεπάλληλοι τεμαχισμοί αναπόφευκτα θα μετέτρεπαν την κτηματική περιουσία σε μη βιώσιμη γη, δεν θα μπορούσε δηλαδή να θρέψει τα μέλη της οικογένειας.
Αλλά και ο ρόλος της αδερφής είναι εξίσου σημαντικός μέσα στην οικογένεια. Η αδερφή εκτός από την αφοσίωση στους γονείς της, φροντίζει σαν δεύτερη μητέρα τα μικρότερα αδέρφια της, σέβεται τους μεγαλύτερους αδερφούς της και θεωρεί οικογενειακό στήριγμα την πρωτοκόρη της οικογένειας. Η μοίρα θέλησε εγώ να είμαι μοναχοκόρη με τέσσερις μεγαλύτερους αδερφούς. Τώρα μόνο ένας είναι κοντά μου. Όμως η αγάπη που πήρα και έδωσα στα αδέρφια μου ήταν η δύναμή μου και πλημμυρίζει ακόμα και σήμερα με απαντοχή και φως τη ζωή μου.
Στη ζωή της Καρπάθιάς γυναίκας όμως υπάρχουν και δύσκολες μέρες, υπάρχουν μεγάλες πίκρες και καημοί. Πολλές από αυτές τις πίκρες έχουν να κάνουν με την ξενιτιά. Η γυναίκα που περιμένει τον άντρα της να γυρίσει από τα ξένα έχει μια φωτιά στα σωθικά της όπως λένε οι στιχοι
Έλα πουλί μου γλήορα, βάστα νερό και χιόνι
Να την εσβήσεις τη φωτιά όπου με θανατώνει.
Η τραγική φιγούρα της μάνας που αγωνιά για το ξενιτεμένο παιδί της, αν είναι καλά στην υγεία του ή που τον παρακαλεί να γυρίσει για να τον δει πριν πεθάνει, αποτυπώνεται ζωντανά στο παρακάτω αφηγηματικό τραγούδι.
Δυο μάνες περιμένουσι τον ήλιο ν ανατείλει
Να πα σε ξωμονάστηρο ν ανάψουν το καντήλι
Η μια κρατά λάδι κερί κι άλλη το λιβάνι
Και πάνε να προσευχηθούν πέρα στον Αη Γιάννη
Διπλά τριπλά θυμιάσασι κι ανάψαν το καντήλι
Και σιανά μιλούασι και των δυονώ τα χείλη
Αη μου Γιάννη λέει η μια και χρυσοβαπτιστή μου,
έβλεπε σε παρακαλώ στα ξένα το παιδί μου
Μην αρρωστήσει το γιατρό ποιος θε να το φωνάξει
να κάτσει στο κρεβάτι του τα ρούχα του ν αλλάξει.
Ποιος θα του φέρει το νερό τον πυρετό να σβήσει
αφού μακριά είν η μάνα του για να τον εφροντίσει.
Βοήθησέ τον Αγιε, δώσε κι εμού κουράγιο,
και γύρισέ τον να το δώ γρήγορα στο μουράγιο.
Μπρος στην εικόνα την παλιά και τη ξεθωριασμένη
η άλλη μάνα στέκεται στα δάκρυα λουσμένη.
Αγιε μου σε παρακαλώ δείξε κι εμέ συμπόνια
φέρε μου πίσω τα παιδιά για να γνωρίσω εγγόνια.
Απόσταν επαντρεφτηκαν πίσω δε εγυρίσαν
και τα γγονάκια μου γιαγιά ούτε παππού γνωρίσαν.
Δώσε κι εμέ τα στήθια μου λίγη χαρά να πάρου,
προτού να δουν τα μάτια μου τον ερχομό του χάρου.
Η καρπαθιά μάνα όλες τις πίκρες τις αντέχει και στέκει φρουρός και προστάτης της οικογένειας σε δύσκολες ώρες. Μα η μεγαλύτερη πίκρα της είναι να ζει στην ξενιτιά το παιδί της ακόμα κι αν έχει αποκτήσει εκεί πλουτη, όπως φαίνεται στο παρακάτω λαϊκό ποίημα που μας διέσωσε ο Γ. Μιχαηλίδης Νουάρος .
Με πίκρες την επέρασα γιω τη νεότητά μου
κι ήλεα πως θα χαίρομουν σκιάς απου τα παιδιά μου.
Με τώρα κατά πως θωρώ πίκρα με βασανίζει
εν έχω στήθος και χαρά για να την ταγιαντίτζει.
…………………………………………………………………………….
Τι αν είναι ο γιος μου βασιλιάς σαν τζιη πάντα μακριά μου,
πέστε μου τι παρηγοριά θάχω στα γερατειά μου.
Κοντά στη σύζυγο και τη μάνα, και η ανύπαντρη αδερφή του ξενιτεμένου βιώνει τα ίδια αισθήματα λύπης και αγωνίας να γυρίσει πίσω ο αδερφός και να τη βγάλει απ την κοινωνική απομόνωση που της επέβαλε ή έλλειψη συνοδού. Ο δεσμός της αδερφής με το ξενιτεμένο αδερφό της είναι ισχυρός αφού η αποκατάστασή της εξαρτάται από εκείνον που θα την προικίσει και θα σταθεί προστάτης και υπερασπιστής της, αποκτώντας ο ίδιος τον τιμητικό τίτλο του άξιου συνεχιστή της οικογένειας.
Η αδερφή του ξενιτεμένου Γιάννη Ηλιάδη του γράφει το παρακάτω έμμετρο γράμμα
«Ωχου πως αποξέχασα κι ήβγα από το νού μου
και δεν ακαλημέρισα πρώτα του αδερφού μου.
Της μπαρμαπαριάς ο ποταμός από μακριά βουίζει
αν είσαι και στη ξενιτιά ο τόπος σου χωρίζει.
Απαλιμένω και ρωτώ και κλαίω και ξεσπιούμαι
μην ανεφάνη τη λαμπρή πούετε να τον δούμε.
Φωτιά να πιάσω καίομαι νερό να πιάσω μπλάζει
ο χωρισμός σου Γιάννη μου μες στην καρδιά με σφάζει.
Στου ήλιου το βασίλεμα που χύνει μαϊστράλι
σου στέλλω χαιρετίσματα γλυκό μου πορτοκάλι
Ω γιασεμί μου που τη Χιο κι άλικο μεταξάκι
η ξενιτιά σε χαίρεται χρουσό τριανταφυλλάκι.
Τρώω ψωμί με δάκρυα νερό φαρμακεμένο,
ο Γιάννης ειν στην ξενιτιά κι εγώ τον αλιμένω.
Πάρα πολύ με έχει συγκινήσει το γράμμα που έγραψαν στη δεκαετία του 30 οι αδελφές του ξενιτεμένου ολυμπιτη Κωσταντάρου , ζητώντας του να τους φέρει φουσκία, δηλαδή σκουλαρίκια
¨Έλα τ’ αέρφι Κωσταντή, φέρε μας και φουσκία
γιατί μας έχει η μάνα μας με τις κλωστές στ αυτία.
Βγαίνοντας τώρα από το στενό οικογενειακό περιβάλλον, ας δούμε τη γυναίκα της Καρπάθου μέσα στην τοπική κοινωνία.
Περιπτώσεις μεμονωμένων γυναικών που αφιέρωσαν τη ζωή και την περιουσία τους στο νησί μας, δεν έχουμε πολλές, αλλά σίγουρα η πιο εντυπωσιακή είναι αυτή της Πυλιατισσας Ουρανίας Σεβαστοπούλου Κουσουρελάκη που έδωσε ολη την περιουσία της στο ίδρυμα που φέρει το όνομά της, με στοχο ΄΄όπως η ίδια καταγράφει «την άσκηση φιλανθρωπικών και μορφωτικών έργων υπέρ της γενέτειρας μου νήσου Καρπάθου με προτεραιότητα το χωριό Πυλαίς Καρπάθου”.
Υπάρχουν όμως πολλές περιπτώσεις μεμονωμένων γυναικών που πραγματοποιώντας ένα τάμα τους έχτισαν εκκλησίες και μοναστήρια μέσα σε ιδιόκτητο χώρο, ή προσφέραν μεγάλα ποσά για το χτίσιμο ή την ανακαίνιση εκκλησιών.
Στο νησί μας επίσης έχουμε πολλές ομαδικές δράσεις γυναικών.
Αρχιζοντας από τα παλαιότερα χρόνια, και σύμφωνα με τα στοιχεία που έθεσε στη διαθεσή μου η Πόπη Λαμπρινού Λαδή, τον πρώτο γυναικείο σύλλογο με την επωνυμία «Οι τρεις Ιεράρχες» ίδρυσαν οι γυναίκες του Απερίου το 1916 με πρωτη προεδρο την Ζωή Ηλία Χατζημιχάλη. Στο πρωτο άρθρο του καταστατικού σημειώνεται «Ιδρυεται εν Απεριώ της νήσου Καρπάθου εκπαιδευτικός σύλλογος κυριών και δεσποινίδων υπό την επωνυμία Οι τρεις Ιεράρχαι, του οποίου σκοπός είναι η ανέγερσις Παρθεναγωγείου εν τω δημω Απερίου. Ο σκοπός δεν πραγματοποιήθηκε και ο σύλλογος διαλύθηκε όταν το 1929 η ιταλική διοίκησης υφαρπασε από το ταμείο τα 2400 γρόσια που είχαν συγκεντρωθεί.
Αργότερα, δύο ακόμα γυναικεία σωματεία ίδρυσαν οι γυναίκες του Απερίου, το πρώτο ήταν η Γυναικεία Στοά της Ομονοίας Απερίου στα 1942 και το δεύτερο ο σύλλογος κυριών και δεσποινίδων που ιδρύθηκε στο Απέρι το 1952 με πρώτη Πρόεδρο την Σοφία Θεμιστοκλή Νισύριου.
Στην Αρκάσα, στις Πυλές και στα Σπόα υπάρχουν επίσης δραστήριοι σύλλογοι κυριών και δεσποινίδων με σημαντικό έργο στην τοπική κοινωνία, ενώ ο αντίστοιχος σύλλογος των γυναικών της Ολύμπου, έχει συμβάλει με τη δράση του στην πανελλήνια ανάδειξη της Ολύμπου ως αυθεντικού παραδοσιακού τόπου.
Στα περισσότερα χωρία μας υπάρχει μια εκκλησιαστική επιτροπή γυναικών που φροντίζει την καθαριότητα της εκκλησίας αλλά και την κυριακάτική συγκέντρωση στο υπόστεγο μετα τη λειτουργία για την προσφορά καφέ και γλυκισμάτων.
Πολλά γυναικεία σωματεία καρπάθιων γυναικών έχουν πάρει τη σκυτάλη στον καλό αγώνα της υπεράσπισης των τοπικών μας ιδανικών, της αλληλοβοήθειας, της διατήρησης των ηθών και εθίμων, της ανατροφής των παιδιών με τα πατροπαράδοτα νάματα. Κορυφαίο σωματείο είναι το «Λύκειο Ελληνίδων Καρπάθου» που ιδρύθηκε το 1949 και αναπτύσσει πολυσχιδή δραστηριότητα στον τομέα του τοπικού μας πολιτισμού και της παράδοσης. Θα αναφέρω τέλος εδώ το δωδεκανησιακό σύλλογο γυναικών «Η Μέλισσα» ( 1931) που έχει λάβει την ύψιστη διάκριση από την Ακαδημία Αθηνών και στον οποίο εμείς οι Καρπαθιές έχουμε δώσει ικανά στελέχη.
Συνοψίζοντας, η γυναίκα στην Κάρπαθο δεν έλειψε ποτέ από τις χαρές και από τις λύπες της ζωής και από τις ανάγκες της κοινωνίας. Γεννά, ανατρέφει και παντρεύει παιδιά, κηδεύει γονιούς, παλεύει για μια καλύτερη ζωή στον τόπο της με τα χέρια και το νου της, πάντοτε με ακάματη δύναμη και κουράγιο. Κι όταν κάποτε έρχεται η ώρα να υπερασπιστεί όλους αυτούς τους ρόλους για τους οποίους την προόρισε η Κάρπαθος, τότε μια άλλη ταυτότητα έρχεται να προστεθεί στη πολύτροπη δράση της, αυτή της ηρωικής ελληνίδας, η οποία αντιστέκεται σε κάθε δύναμη που απειλεί τη ζωή, την τιμή και την ελευθερία της οικογένειάς και του τόπου της.
Η σκοτεινή περίοδος της ιταλικής και της γερμανικής κατοχής στο νησί μας ανέδειξε την ηρωική όψη της καρπαθιάς γυναίκας. Τότε, που για πρώτη φορά οι μανάδες και οι γιαγιάδες μας αντίκρισαν το αποτρόπαιο πρόσωπο του φασισμού, ανέλαβαν μια νέα αποστολή, να υπερασπιστούν με κάθε τρόπο την ελευθερία και την αξιοπρέπεια τους.
Η καρπαθιά γυναίκα από ιδιοσυγκρασία, αλλά και από παράδοση, εκδηλώνει την ενέργειά και τη δυναμικότητά της μέσα σπίτι της και στο στενό οικογενειακό της περιβάλλον. Δεν συναντούμε στην Κάρπαθο περιστατικά αντίστασης με κεντρικό πρόσωπο μια γυναίκα. Συμμετοχή μεμονωμένων γυναικών μπορούμε να δούμε μόνο όταν η γυναίκα συνεργάζεται με το σύζυγο ή τον πατέρα της σε κάποια αντιστασιακή δράση, όπως π.χ,. συνέβη με τις αδερφές Τρεμπέλα. τη Μαρία και τη Σοφία, οι οποίες βοήθησαν την κατασκοπευτική δράση καρπάθιων και συμμάχων κατασκόπων. Μάλιστα η δασκάλα Μαρία Τρεμπέλα οδηγήθηκε το 1941 μαζί με τον άντρα της δάσκαλο Ιωάννη Οθείτη από τις Μενετές σε δίκη με την κατηγορία της κατασκοπείας και φυλακίστηκε στη Ρόδο. Στα Πηγάδια επίσης η Μαριγούλα Αντιμησάρη κατάφερε μαζί με τον πατέρα της, Μιχάλη, να καταστρέψουν τα καλώδια εμποδίζοντας την επικοινωνία των Ιταλών.
Αντίθετα, συναντούμε στην Κάρπαθο μαζικές κινητοποιήσεις των γυναικών εναντίον των κατακτητών, με στόχο να αποτραπούν ενέργειες που θα έβαζαν σε κίνδυνο τις οικογένειές τους.
Μια τέτοια δυναμική μαζική αντίσταση απέναντι στα ιταλικά σχέδια επέδειξαν οι γυναίκες της Ολύμπου. Όπως αναφέρει ο μελετητής της τοπικής μας ιστορίας, Μανόλης Μακρής, στο σχετικό με την ιταλική κατοχή βιβλίο του, ένα ιταλικό διάταγμα όριζε ότι τη λαμπροβδομάδα του 1936 θα γινόταν η απογραφή του πληθυσμού της Ολύμπου. Αυτήν την απογραφή αποφάσισαν οι ιθύνοντες της Ολύμπου να τη ματαιώσουν γιατί πίστευαν ότι ο απώτερος στόχος της ήταν να καταγραφεί ο στρατεύσιμος πληθυσμός του χωριού. Τη ματαίωση ανέλαβαν αποκλειστικά οι γυναίκες θεωρώντας ότι οι Ιταλοί καραμπινιέροι δύσκολα θα χτυπούσαν γυναίκες. Άρχισε, λοιπόν, το πρώτο συνεργείο απογραφής το έργο του πηγαίνοντας στην Οξω Καμάρα στο σπίτι Θετεκούλας, συζύγου του Νικολή Παυλίδη. Της ζήτησαν πληροφορίες για τον ξενιτεμένο σύζυγό της και τα παιδιά της κι εκείνη ξέσπασε σε γοερές κραυγές που ήταν το σύνθημα να αρχίσουν και οι άλλες γυναίκες, ντυμένες όλες στα μαύρα, να θρηνούν γοερά τρέποντας κυριολεκτικά σε φυγή τους Ιταλούς απογραφείς.
Ένα άλλο περιστατικό στο οποίο πρωταγωνίστησαν γυναίκες από τα χωριά Όθος και Απέρι είναι γνωστό ως η «διαμαρτυρία των κανακαρών». Σύμφωνα με την προφορική μαρτυρία της Ρηγοπούλας Διακίδη, δυο κανακαρές από το Όθος, η Βαρβάρα η Εφταμπελούσα, και η Μαριγώ του Νικολαίδη μαζί με την απερίτισσα Μαριγώ του Χατζημανώλη, κατέβηκαν στα Πηγάδια και πήγαν να διαμαρτυρηθούν στις Ιταλικές αρχές για το γεγονός της απαγόρευσης διδασκαλίας της ελληνικής γλώσσας και την επιβολή υψηλής φορολογία. Είχαν από πριν συνεννοηθεί να αρνηθούν να απαντήσουν σε ερωτήσεις των Ιταλών χρησιμοποιώντας την κωδική λέξη « αρνί». Το αποτέλεσμα αυτής της διαμαρτυρίας ήταν να κρατηθούν για μια νύχτα στα κρατητήρια των Πηγαδίων και να επιστρέψουν την άλλη μέρα στα σπίτια τους.
Η μανία των κατακτητών γινόταν ανεξέλεγκτη με την πάροδο του χρόνου. Αποκορύφωμα παραφροσύνης και σκληρότητας είναι η σύλληψη στα 1940 γυναικών της Καρπάθου, αλλά και άλλων νησιών, με την κατηγορία ότι έγραφαν γράμματα στους ξενιτεμένους συζύγους του και περιέγραφαν τις συνθήκες ζωής τους στο νησί. Αυτό θεωρήθηκε διαρροή πολεμικών μυστικών και αφού τις πέρασαν από στρατοδικείο τις οδήγησαν στις φυλακές Κοσκινού και Κατταβιάς της Ρόδου. Ήταν οι καρπαθιές: Άννα Καραδημητρίου (το γένος Μανωλακάκη μετέπειτα πρεσβυτέρα) , Ρήνα Οικονομίδου- Γεωργιάδη, Καλλιόπη Κοντού, Μαριγώ Παχούντη, Ποθητή Μαντινάου, Κυραννια Αντιμησάρη.
Αυτήν την περιπέτεια του πολέμου και τα βάσανα της άδικης φυλακής περιγράφουν ποιητικά η Αννίτσα Καραδημητρίου και η Ποθητή Μαντινάου Παραθέτω απόσπασμα από την ποιητική αφήγηση της Αννίτσας, η οποία φυλακίστηκε επειδή είχε γράψει στον άντρα της στο Σουδάν ότι είδε να ξεφορτώνουν κοντά στο σπίτι της κανόνια και πολεμοφόδια…
Σήμερο θε να κάμω αρχή τα πάθη μου να γράψω
Της φυλακής τα βάσανα τραγούδια να συντάξω
Ήτανε μια Παρασκευή μετά τη μεσημβρία
όταν μου εφωνάξανε εις την αστυνομία
Πέντε Ιουλίου ήτανε εκείνη την ημέρα
την είδηση την θλιβερή ωσάν μου την εφέρα.
Στον Μαρισάλο πήγαμε κι έτρεμα σαν καλάμι
Διότι δεν εγνώριζα τι σφάλμα είχα κάμει
Σινιόρα με ρώτησε το γράμμα είν δικό σου;
Μ αυτά γιατί τα έγραφες εσύ στο συζυγό σου;
Το πράγμα μη γνωρίζοντας πως ήτανε σπουδαίο
Στο σύζυγό μου τα γραψα μ αφέλεια του λέω.
Αυτό απαγορέυεται πολύ που κάθε άλλο
και μάθε πως το έγκλημα είναι πολύ μεγάλο.
Εμπόλεμος κατάστασις πως είναι δε γνωρίζεις;
και ότι απαγορεύεται νέα να διαδίδεις;
Τους νόμους δεν εγνώριζα σινιόρο Παρισάλο
κι έγραψα μη γνωρίζοντας έγκλημα ότι κάνω
Δεν βγάλατε προκήρυξη έξω να την ιδούμε
στη θέση αυτή τη δύσκολη τώρα να μη βρεθούμε
Άδικα παν σινιόρα μου τα λόγια τα δικά σου
μονάχα εις την φυλακή θα πας και ετοιμάσου.
Σαν άκουσα για φυλακή μού ρθε μεγάλη ζάλη
και εις τον πάτο έπεσα και σπάραζα σαν ψάρι.
Σαν μου πανε για φυλακή ταράχθη το μυαλό μου
και δακρυσμένη γύρισα κι είδα τον αδερφό μου.
Και τότε περισσότερο λιγώθη η ψυχή μου
κι απελπισμένη φώναξα θεέ μου το παιδί μου.
Που να τα άφήσω μοναχό σαν ορφανό στο δρόμο
και που να βρω παρηγοριά τώρα σε τέτοιο πόνο;
Την ίδια αγωνία για το μικρό της γιο που άφησε πίσω εκφράζει και η Ποθητή Μαντινάου σε γραμμα προς τους γονείς της.
Πολυαγαπημένοι μου και σεβαστοί γονείς μου
την καταδίκη κλάψετε της νιότης της δικής μου
Δυο χρόνια μας δικάσανε κι ακόμα δύο μήνες
και άδικα επήγανε όλες μας οι ελπίδες
Μα μη χολιάς μητέρα μου και μη παραπονάσε
βλέπε τον Κωσταντίνο μου για να παρηγορασε
Ντύσε Φραγκίτσα το παιδί τώρα το νέο έτος
και πάρε το στην εκκλησιά σαν ορφανό εφέτος.
Παρά τον πόνο του αποχωρισμού όμως το γράμμα της Ποθητής καταλήγει σε μια
κραυγή υπερηφάνειας και μια πίστη στη δικαιοσύνη του θεού.
Αθώες την υπέστημεν αυτή την τιμωρία
μάλλον τιμή μας έφερε παρά κατηγορία
Και δεν πιστεύω ο Θεός πως δεν θα μας λυτρώσει
και σαν αθώες πού μαστε να μας ελευθερώσει
Τραγικά θύματα της κατοχής υπήρξαν οι γυναίκες των αντρών που είχαν κατηγορηθεί ως κατάσκοποι.
Η Μαρία Λυτού, σύζυγος του Χριστόφορου Λυτού από τη Βωλάδα μεγάλωνε τα πέντε παιδιά της μόνη αφού ό άντρας της είχε αναλάβει επικίνδυνη κατασκοπευτική δράση, διοχετεύοντας πληροφορίες στους συμμάχους στη Μεση Ανατολή. Για ένα διάστημα έξι μηνών ο Λυτός βρισκόταν σε αποστολή στην Κάρπαθο και κρυβόταν στην περιοχή της Λάστου, χωρίς να αποκαλυφθεί ποτέ η παρουσία του, γεγονός που οφείλεται και στην εχέμυθη συμπαράσταση των γυναικών. Η Μαρία Λυτού δεν συνάντησε ποτέ τον άνδρα της και εκείνος δεν πήγε ούτε μια φορά στο σπίτι να δει τα παιδιά του, για να μη βάλει σε κίνδυνο την αποστολή του.
Τραγικά θύματα ανάμεσα στις γυναίκες της Καρπάθου είναι επίσης δυο γυναίκες, η Σοφία Κυζούλη από το Μεσοχώρι και η Μαριγώ Δεσποτάκη από τις Μενετές. Αυτές οι δυο γυναίκες οδηγήθηκαν από τους Γερμανούς, το 1942, σε στρατόπεδο συγκέντρωσης στο Γουδί όπου έμειναν κρατούμενες για μεγάλο διάστημα. Η Μαριγώ Δεσποτάκη, φυλακίστηκε μαζί με τα τέσσερα παιδιά της, από τα οποία το μικρότερο ήταν μόλις τεσσάρων χρονών, για τη μοναδική αιτία ότι ο άντρας της βρισκόταν στην Αγγλία. Έμειναν ενάμιση χρόνο στο στρατόπεδο χωρίς να γνωρίζει κανείς στις Μενετές αν ζουν ή αν έχουν πεθάνει. Δεν υπάρχουν λόγια να περιγράψει κανείς τα όσα έζησε μέσα στο γερμανικό στρατόπεδο η Μαριγώ Χατζηδημητρίου-Δεσποτάκη, αδελφή του πατέρα μου και αγαπημένη θεία μου.
Και φθάνουμε στο οριακό γεγονός της επανάστασης της 5ηςΟκτωβρίου 1944.
Με την κήρυξη της επανάστασης εκείνο το πρωινό της Πέμπτης, απ άκρη σε άκρη σε όλη την Κάρπαθο οι γυναίκες ξεδίπλωσαν τις σημαίες που είχαν κρύψει στα σεντούκια, έραψαν καινούριες κόβοντας πανιά από την προίκα τους, κρέμασαν άσπρα σεντόνια στα καμπαναριά των εκκλησιών, άνοιξαν τα σπίτια τους να γίνουν οι συγκεντρώσεις των επαναστατημένων και βγήκαν στους δρόμους να πανηγυρίσουν το μήνυμα της απελευθέρωσης. Στο κάλεσμα της επαναστατικής επιτροπής πήρε μέρος και η μοναδική γυναίκα που είχε εκπαιδευτεί στο χειρισμό όπλου και οι επαναστάτες την κάλεσαν να συμμετάσχει στην εξέγερση. Είναι η Πόπη Γερογιάννη από τις Μενετές, σύμφωνα με τη μαρτυρία του λαικού ποιητή Αριστείδη Παπουτσάκη.
Έτσι λοιπόν, στα πέτρινα χρόνια της ιταλικής και γερμανικής κατοχής, η γυναίκα της Καρπάθου ανέλαβε ένα εθνικό στόχο, να κρατήσει όρθιο το σπιτικό της περιφρουρώντας την ορθόδοξη πίστη και την ελληνική ταυτότητα των παιδιών της. Δεν κράτησε μόνο ζωντανή την παράδοση του νησιού, τα ήθη και τα έθιμα, αλλά έδωσε και το δικό της αγωνιστικό παρών στην επανάσταση της 5ηςΟκτωβρίου.
Για να έρθουμε και στη σύγχρονη εποχή, ανυπέρβλητο σύμβολο δωδεκανήσιας πατριώτισσας αποτελεί η μορφή της Καστελλοριζιάς Δέσποινας Αχλαδιώτου, της θρυλικής Κυράς της Ρω που υψώνοντας κάθε πρωί την ελληνική σημαία σ αυτή την εσχατιά της χώρας μας ανυψώθηκε η ίδια σε πανελλήνιο ίνδαλμα της αθάνατης ελληνικής ψυχής.
Κυρίες και κυριοι,
Ολοκληρώνοντας στο σημείο αυτό την αναφορά μου στην καρπαθιά γυναίκα και τη δράση της μέσα κι έξω από το σπίτι πρέπει, τιμής ένεκεν, να αναφέρω εδώ τέσσερις γυναίκες, οι οποίες μίλησαν και έγραψαν για τη γυναίκα της Καρπάθου. Είναι η Αθηνά Ταρσούλη, η Ευρη Βαρίκα Μοσχόβη, η εκπαιδευτικός Σοφία Κανάκη από την Όλυμπο και η σύγχρονη συγγραφέας με καταγωγή από το Απέρι, Τιτσα Πιπίνου.
Αγαπητές συμπατριώτισσες, φίλες, συμμαθήτριες, κυρίες και κύριοι,
Στην αρχή της ομιλίας μου ευχαρίστησα την έπαρχο Καρπάθου και ηρωικής νήσου Κάσου για την πρόσκληση να βρεθώ σε αυτή τη σημαντική εκδήλωση την αφιερωμένη στη γυναίκα της Καρπάθου. Η έπαρχος Πόπη Νικολαίδη είναι άξια κόρη καλών γονιών, στοργική αδερφή, αφοσιωμένη σύζυγος και περήφανη μάνα του γιου της. Σαν φιλόλογος υπηρέτησε για πολλά χρόνια τη δημόσια εκπαίδευση, έδωσε εφόδια γνώσης, καλλιέργειας και ήθους στα καρπαθόπουλα. Εργάστηκε επίσης για το καλό της τοπικής κοινωνίας από τη θέση της δημοτικής συμβούλου. Και τώρα, σε καιρό ειρήνης, από τη θέση της εκλεγμένης επάρχου υπηρετεί την πατρίδα μας και υπερασπίζεται το δημοκρατικό μας πολίτευμα. Είναι λοιπόν μια γυναίκα με προσφορά στην οικογένεια της , στην τοπική κοινωνία της Καρπάθου και στην πατρίδα. Συνοψίζει όλους τους ρόλους στους οποίους αναφέρθηκα. Είμαι υπερήφανη που είναι φίλη μου και από την καρδιά μου της αφιερώνω τη σημερινή μου ομιλία.
Σας ευχαριστώ