Της Δημοσιογράφου – Λαογράφου Κατερίνας Μαρινάκη
Έχοντας διανύσει συνολικά 25 περίπου χιλιόμετρα απόστασης από τα Πηγάδια, με κατεύθυνση πάντα προς το Βορρά και έχοντας δεξιά μας το απέραντο γαλάζιο του Αιγαίου, που αγκαλιάζεται με το σκληροτράχηλο κορμί της Καρπάθου γεννώντας τοπία απίστευτου φυσικού κάλλους, ζωγραφισμένα σε χίλιες αποχρώσεις του πράσινου και του μπλε, φθάνουμε χωρίς σχεδόν να το καταλάβουμε στο πανέμορφο ορεινό και θρυλικό για τη φιλοξενία των κατοίκων του χωριουδάκι των Σπόων, το οποίο σηματοδοτεί κατά κάποιο τρόπο το κέντρο του νησιού, τόσο ως προς τον κατά μήκος άξονά του όσο και ως προς το γεγονός ότι βρίσκεται στον «αυχένα» του νησιού, εκεί όπου η Κάρπαθος στενεύει.
Το χωριό απολαμβάνει έτσι ένα επιπλέον προνόμιο, αυτό της μαγευτικής θέας και προς τις «δύο θάλασσες», στην ανατολική αλλά και στη δυτική πλευρά του νησιού, καθώς και ονειρεμένες ανατολές και ηλιοβασιλέματα! Περιτριγυρισμένο από αμπέλια, ελιές και συκιές, το χωριό διατρέχεται από στενά γραφικά δρομάκια, που ανηφορίζουν και κατηφορίζουν στις γειτονιές του, διασταυρώνονται με εκκλησάκια, καφενεδάκια, όμορφες και καλοφροντισμένες παραδοσιακές ή πιο μοντέρνας αισθητικής κατοικίες, αλλά και με τους ευγενέστατους και φιλόξενους, όπως ήδη τονίσαμε, κατοίκους του, τους Σποΐτες.
Όπου κι αν σταθείτε θα αισθανθείτε «σαν στο σπίτι σας» μιας και όλοι εδώ θα σας χαιρετήσουν, θα σας προσκαλέσουν για κέρασμα, θα σας διηγηθούν ιστορίες, θα σας μιλήσουν για τα ήθη και τα έθιμά τους που τηρούνται ευλαβικά και αναλλοίωτα, θα σας καλέσουν να γιορτάσετε μαζί τους μια θρησκευτική επέτειο ή ένα τοπικό κοινωνικό γεγονός, εκεί όπου οι γλυκόλαλοι ήχοι της λύρας, το τραγούδι και το καρπάθικο γλέντι πραγματικά θα σας συγκλονίσουν!
Γιατί οι Σποΐτες, πέραν όλων των άλλων, είναι και μερακλήδες, με την έννοια που η λέξη αυτή έχει εδώ στην Κάρπαθο, χαρακτηρίζοντας τον άνθρωπο που κατέχει κορυφαία θέση στο καρπάθικο γλέντι, με τις εμπνευσμένες μαντινάδες του, τον αψεγάδιαστο χορό του και το χαρισματικό παίξιμο των τοπικών μουσικών οργάνων.
Το πρόγραμμα της ημέρας ξεκίνησε με μία στάση στους περίφημους Ανεμόμυλους, που υποδέχονται ως ακοίμητοι οικοδεσπότες τους επισκέπτες, ευρισκόμενοι ακριβώς στη διασταύρωση μεταξύ Σπόων και Μεσοχωρίου, στην περιοχή Πύργος.
Εκεί, η Επιτόπια Έρευνα και συνέντευξη με τον μυλωνά Μανώλη Χαλκιά, μας έβαλε πραγματικά σε ένα κόσμο που έχει χαθεί ανεπιστρεπτί. Μας μίλησε για τα μουλάρια που έφταναν φορτωμένα με κριθάρια και σιτάρια από τα Σπόα, το Μεσοχώρι, τη Λάστο και τη Βωλάδα, για τον ανεμόμυλο που δούλευε 24 ώρες το 24ωρο, αν ο καιρός ήταν ευνοϊκός, παράγοντας ακόμα και 200 κιλά αλεύρι ημερησίως, μας μίλησε για το αξάι, την πληρωμή αποκλειστικά σε είδος που έπαιρνε ο μυλωνάς πατέρας του και βέβαια οι ιδιοκτήτες και των λοιπών 9 συνολικά μύλων στη συγκεκριμένη περιοχή, δεδομένης της ευνοϊκής θέσης της για την αξιοποίηση του ανέμου, ο οποίος έρχεται εδώ “μασούρι”, όπως χαρακτηριστικά μας ανέφερε ο κ. Χαλκιάς, λόγω του γεγονότος ότι οριοθετείται εκατέρωθεν από δύο ορεινούς όγκους.
Τον συντονισμό της Συνέντευξης είχαν οι: Βασιλική Χρυσανθοπούλου – Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Κοινωνικής Λαογραφίας στο Τμήμα Φιλολογίας του Εθνικού Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών (ΕΚΠΑ), Αθηνά Μαχά – Επίκουρη Καθηγήτρια Λαογραφίας στο Τμήμα Ιστορίας και Εθνολογίας του Δημοκρίτειου Πανεπιστημίου Θράκης και Γιώργος Κούζας – Επίκουρος Καθηγητής Αστικής Λαογραφίας του ΕΚΠΑ.
Φθάνοντας στα Σπόα είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε δύο χαρακτηριστικές σποΐτικες κατοικίες, που βέβαια ανήκουν στον τύπο του καρπάθικου σπιτιού και να ακούσουμε όσα είχαν να μας πουν οι ιδιοκτήτριές τους, υπό τον συντονισμό των προαναφερθέντων Καθηγητών, αλλά και του χαλκέντερου Ερευνητή της Καρπάθικης Λαογραφίας Ηλία Βασιλαρά, που κατάγεται από τα Σπόα και έχει γράψει χιλιάδες μαντινάδες για την αγαπημένη ιδιαίτερη πατρίδα του, τις οποίες είχα τη χαρά να μελετήσω, στο πλαίσιο της εκπόνησης της Πτυχιακής μου Εργασίας για το Master Λαογραφίας από το ΕΚΠΑ.
Το πρώτο σπίτι ανήκε στη Χατζηνούλα Πιπέρη, η οποία έχει το όνομα της θείας της, α’ εξαδέλφης του πατέρα της που σκοτώθηκε 18 ετών, ενώ η δεύτερη κατοικία ανήκε στη Μαρία Ταλαράντα. Και οι δύο οικοδέσποινες μάς υποδέχθηκαν με πλούσια στρωμένα τραπέζια, γεμάτα χειροποίητα γλυκά κεράσματα -τα γεμιστά με αμυγδαλόπαστα συκαλάκια της κυρίας Χατζηνούλας έγιναν ανάρπαστα- και μας μίλησαν για την ιστορία των κατοικιών τους, περιγράφοντάς μας το πραγματικά εντυπωσιακό εσωτερικό των παραδοσιακών σποΐτικων σπιτιών, με την περίτεχνη διακόσμησή τους, τα ξυλόγλυπτα έπιπλα και τους καθρέφτες, τα κάδρα με τις φωτογραφίες των προγόνων σε περίοπτη θέση, τα δεκάδες διακοσμητικά πιάτα και βέβαια τον περίφημο σουφά, το πιο επίσημο μέρος του σπιτιού, με την εμβληματική στυλομαντήλα του -περίτεχνο κέντημα που καλύπτει τον στύλο, το ξύλινο κατακόρυφο δοκάρι στο μέσο του δωματίου, συμβολικό και πραγματικό στήριγμα του καρπάθικου σπιτιού- και διακοσμημένο με κεντήματα, μεταξωτά υφάσματα, δαντέλες, αλλά και παπλώματα, μαξιλάρια και ό,τι άλλο διαθέτει το κάθε νοικοκυριό.
Στη συνέχεια μεταβήκαμε για σύντομο προσκύνημα στον ενοριακό Ι.Ν. του Αγίου Γεωργίου του Μεθυστή -εκ του γεγονότος ότι αυτή τη μέρα δοκιμάζονται για πρώτη φορά τα καινούργια κρασιά-, που δεσπόζει στα Σπόα και ο οποίος γιόρταζε στις 3 Νοεμβρίου με πάνδημη συμμετοχή και βέβαια με τη διοργάνωση του καθιερωμένου παραδοσιακού γλεντιού. Καταλήξαμε στο παρακείμενο Εκκλησιαστικό Μέγαρο Σπόων, όπου τύχαμε θερμής υποδοχής από τις κυρίες-μέλη του υπερδραστήριου και βραβευμένου Συλλόγου Γυναικών Σπόων “Η Πρόοδος”.
Το πρόγραμμα ξεκίνησε με χαιρετισμό του Ομότιμου Καθηγητή Λαογραφίας του ΕΚΠΑ Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, ο οποίος ευχαρίστησε τις παριστάμενες Σποϊτισσες και ολόκληρο το χωριό για την υποδειγματική υποδοχή που μας επιφύλαξε και μίλησε για την παροιμιώδη ευγένεια και φιλόξενη διάθεση των Σποϊτών. Στη συνέχεια, με την ιδιότητά του ως Προέδρου/Διευθυντή της Διοικούσας Επιτροπής του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού Καρπάθου, επέδωσε αναμνηστικό δώρο στην Ελένη Διακολιού.
Τέλος, ο Καθηγητής Αλεξιάδης ευχαρίστησε θερμά για την τιμητική παρουσία του τον Αστυνομικό Διευθυντή Καρπάθου Ιωάννη Τσακιράκη, ο οποίος έχει ένα βαθύ ενδιαφέρον για τα θέματα πολιτισμού και γραμμάτων του νησιού και παρακολούθησε το σύνολο του προγράμματος στα Σπόα, συνοδευόμενος και από τον Αστυνόμο Α’ Μάριο Παπαδάκη.
Η Αντιπρόεδρος του Συλλόγου Πηνελόπη Λειβαδίτη -λόγω απουσίας στο εξωτερικό της Προέδρου Φανής Μαραγκάκη-, αμέσως μετά μας διηγήθηκε εν συντομία την ιστορία του Συλλόγου, που ιδρύθηκε το 1984 και του οποίου υπήρξε όχι μόνο η πρώτη Πρόεδρος, αλλά και η εμπνεύστρια της δημιουργίας του.
Ο Ηλίας Βασιλαράς, ως γηγενής Σποΐτης και Πρόεδρος του Διοικητικού Συμβουλίου του Κεντρικού Παραρτήματος Καρπάθου του Ινστιτούτου Λαϊκού Πολιτισμού, δεν θα μπορούσε να μην πάρει το λόγο, προκειμένου να μας ξεναγήσει στα μονοπάτια της ιστορίας του χωριού, το οποίο έφθασε στα μέσα του προηγούμενου αιώνα μέχρι και τις 400 ψυχές, όπως μαρτυρούν και τα ερείπια κατοικιών, που άλλοτε έσφυζαν από ζωή και παιδικές φωνές.
Ιδιαίτερη έμφαση έδωσε ο κ. Βασιλαράς στην αποκωδικοποίηση του τοπωνυμίου Σπόα, που προκύπτει, όπως μας τόνισε, από την αρχαιοελληνική έκφραση “ες πόδα”, που σημαίνει προς Νότον, με τον προσδιορισμό αυτό να αναφέρεται μάλλον γενικότερα στις νοτιότερες περιοχές της επικράτειας της αρχαίας Καρπαθιακής πόλης Βρυκούντος, που απλωνόταν στο βόρειο τμήμα του νησιού.
Τέλος, ο Ηλίας Βασιλαράς μας περιέγραψε τα περίφημα “Σύρματα” -την αρχαία διελκυστίνδα-, ένα μοναδικό πασχαλινό έθιμο του χωριού -συγκεκριμένα της Δευτέρας του Πάσχα-, στο πλαίσιο του οποίου οι κάτοικοί του χωρίζονται σε δύο ομάδες, μία ανδρών και μία γυναικών όλων των ηλικιών, που ανταγωνίζονται μεταξύ τους τραβώντας ένα μεγάλο σκοινί από κάθε πλευρά και προσπαθώντας η μία ομάδα να τραβήξει την άλλη, ώστε να κερδίσει.
Ακολούθησε η Μεταπτυχιακή διάλεξη του Καθηγητή Γιώργου Κούζα, με τίτλο “Κατανάλωση και σύγχρονος αστικός χώρος: Καρπαθιακά προϊόντα σε υπαίθριες αγορές της Αθήνας” και το πρόγραμμα ολοκληρώθηκε με τον πιο “νόστιμο” τρόπο, καθώς οι χρυσοχέρες καλονοικοκυρές του χωριού και μέλη του Συλλόγου Γυναικών, μας μαγείρεψαν ζωντανά χαρακτηριστικές τοπικές συνταγές του τόπου τους, τις οποίες στη συνέχεια είχαμε την τύχη να δοκιμάσουμε, απολαμβάνοντας ένα γεύμα πραγματικά αξέχαστης νοστιμιάς με υψηλής ποιότητος προϊόντα.
Συγκεκριμένα, οι κυρίες Ειρήνη Αννούση, Ειρήνη Χαλκιά, Πηνελόπη Λειβαδίτη, Χατζηνούλα Πιπέρη, Ελένη Διακολιούυ και Ειρήνη Αννούση, μας ετοίμασαν λαχανοπίτια -ψημένα στο φούρνο χορτοπιτάκια-, φάβα, γιαπράκια ή τολμάντες, ανθούς γεμιστούς -κολοκυθοανθοί με γέμιση παρόμοια με αυτήν για τα γιαπράκια-, μένουλες παστές -το εμβληματικό για την τοπική οικονομία ψαράκι, συγγενικό με τη μαρίδα, μήκους 20-25 εκ.-, χειροποίητα “κοφτά” μακαρόνια -διαφέρουν μόνο ως προς το σχήμα από τις μακαρούνες και σερβίρονται με τον ίδιο τρόπο-, αλλά και λεπτές, τηγανητές ξυλικόπιτες, πασπαλισμένες με ζάχαρη.
Τη συζήτηση με τις μαγείρισσες συντόνισαν οι: Βασιλική Χρυσανθοπούλου, Γιώργος Κούζας, Ηλίας Βασιλαράς και η γράφουσα, Κατερίνα Μαρινάκη, ως Μεταπτυχιακή Φοιτήτρια αλλά και δημοσιογράφος Γαστρονομίας.
Νωρίς το απόγευμα μεταβήκαμε στον Λευκό Μεσοχωρίου, όπου μας υποδέχθηκε ο καταγόμενος από την περιοχή Αντιδήμαρχος Αναπτυξιακής Στρατηγικής, Τουρισμού, Προγραμματισμού Δημοτικού Έργου και Επικοινωνίας Εμμανουήλ Παραγυιός, με τον πατέρα του, τον Δάσκαλο Γιάννη Παραγυιό και τον αξιωματικό Νικόλαο Παραγυιό, Διοικητή Πυροσβεστικής Υπηρεσίας Καρπάθου και δεινό δύτη, ο οποίος πραγματικά μας εντυπωσίασε με τις γνώσεις του για την περιοχή.
Ο Λευκός, στο κέντρο του νησιού και προς τα δυτικά παράλιά του, βρίσκεται φωλιασμένος στους πρόποδες του όρους Λάστος ή Καλολίμνη, σε υψόμετρο 148μ., με την ευρύτερη περιοχή -από τον ποταμό Ποτάλι, την κορυφογραμμή Καλολίμνης, τον χείμαρρο που εκβάλλει στον κόλπο Λαρών και όλη την ακτογραμμή, συμπεριλαμβανομένης της νησίδας Σώκαστρο- να φιλοξενεί πλήθος αρχαιοτήτων από την παλαιοχριστιανική μέχρι και τη βυζαντινή και μεσαιωνική περίοδο.
Είχαμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε μαζί με τους οικοδεσπότες μας, ένα από τα σημαντικότερα αξιοθέατα της περιοχής, την πεντάτρουλη βυζαντινή εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, στο εσωτερικό της οποίας υπάρχουν τοιχογραφίες σε δύο στρώματα -η παλαιότερη χρονολογείται γύρω στο 1300- και η οποία από το 1950 έχει χαρακτηριστεί ως ιστορικό μνημείο.
Επισκεφθήκαμε, επίσης, τη Ρωμαϊκή Δεξαμενή του Λευκού, καθώς και αγροτικούς οικισμούς, στην περιοχή Ρίζες, όπου μελετήσαμε τη δομή των αγροτικών κατοικιών της Καρπάθου μέχρι και τη δεκαετία του ’60.
11.11.2023
Καρπαθιακά Νέα
