γράφει η Άννα Πολεμικού
Το όνομα της Μέδουσας είναι γνώριμο σε όλους. Όμως πόσο καλά γνωρίζουμε τη γυναίκα πίσω από τον θρύλο; Η Μέδουσα, σύμφωνα με τον μύθο, ήταν μια πανέμορφη παρθένα, την οποία πόθησε πολύ ο Ποσειδώνας. Αφού την απομόνωσε μέσα στο ιερό της Αθηνάς, τη βίασε. Η θεά Αθηνά, εξοργισμένη και ανήμπορη να συγκρουστεί με τον Ποσειδώνα, καταράστηκε τη Μέδουσα. Μετέτρεψε τα χρυσά μαλλιά της σε φίδια, με σκοπό να πετρώνει από φόβο όσους άντρες τολμούσαν να στρέψουν το βλέμμα πάνω της. Η Μέδουσα κρύφτηκε από ντροπή, αλλά η οργή της Αθηνάς δεν τελείωσε εκεί. Έστειλε τον Περσέα, ο οποίος με την καθοδήγηση και τις πολύτιμες συμβουλές της κατάφερε να πλησιάσει τη Μέδουσα. Χρησιμοποιώντας το καθρέφτισμα της ασπίδας του, απέφυγε το βλέμμα της και της έκοψε το κεφάλι, το οποίο κράτησε για τρόπαιο. Η Μέδουσα ήταν μια βιασμένη γυναίκα, για την οποία τα ήθη της εποχής επεφύλασσαν πόνο, οργή και εκδίκηση. Στο πρόσωπο της, αναβιώνεται η διαχρονική μοίρα όλων των γυναικών απέναντι στη σεξουαλική βία. Από τα βάθη των αιώνων έως και σήμερα, η Μέδουσα μετουσιώνει το αφήγημα των γυναικών που ήρθαν αντιμέτωπες με το πάγωμα του τρόμου.
Η επιστήμη του τραύματος
Όταν ο εγκέφαλος αναγνωρίσει έναν επικείμενο κίνδυνο, ενεργοποιεί την απελευθέρωση των ορμονών του στρες. Αυτές οι ορμόνες αναχαιτίζουν τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού, δηλαδή του ορθολογικού τμήματος του εγκεφάλου. Επίσης, καταστέλλουν την κίνηση και τη σκέψη, σε μια προσπάθεια του οργανισμού να εκτρέψει τον έλεγχο του σώματος στο συμπαθητικό νευρικό σύστημα. Το συμπαθητικό νευρικό σύστημα είναι εκείνο που ενεργοποιεί την αντίδραση πάλης-ή-φυγής, η οποία είναι γνώριμη στους περισσότερους ανθρώπους. Η πάλη-ή-φυγή είναι τρόπος με τον οποίο το σώμα αντιδρά στον κίνδυνο, ώστε να βοηθήσει το άτομο να επιβιώσει, είτε μέσω της κατά μέτωπο επίθεσης (πάλη) ή με ταχεία υποχώρηση ή απομάκρυνση από την κατάσταση (φυγή).
Τι είναι η τονική ακινησία;
Αυτό που δεν γνωρίζουν οι περισσότεροι άνθρωποι είναι ότι, στην πραγματικότητα, η πλήρης αντίδραση του οργανισμού στον κίνδυνο είναι η «πάλη ή φυγή και το πάγωμα». Όπως η αντίδραση πάλης-ή-φυγής, το πάγωμα, γνωστό και με τον επιστημονικό όρο τονική ακινησία, είναι μια ακούσια απόκριση του οργανισμού σε κάποια απειλή. Από τη μια στιγμή στην άλλη, ο εγκέφαλος καλείται να αποφασίσει αν ο καλύτερος τρόπος για να επιβιώσει ο οργανισμός είναι να παλέψει, να τραπεί σε φυγή ή να «παγώσει», δηλαδή να ακινητοποιηθεί.
Το πάγωμα στη σεξουαλική κακοποίηση
Τα περιστατικά σεξουαλικής κακοποίησης παραβιάζουν τα προσωπικά όρια του θύματος, απειλώντας τη σωματική και συναισθηματική ακεραιότητά του. Η δυσκολία της γυναίκας να αμυνθεί, είτε με τη σωματική είτε με τη λεκτική υπεράσπιση του εαυτού της, θεωρείται αναμενόμενη αντίδραση και σύμφωνη με τους τρόπους λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού. Όμως, δυστυχώς το πάγωμα πολλές φορές παρερμηνεύεται ως συναίνεση.
Το πάγωμα μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Οι πιο συνηθισμένες από αυτές, είναι οι εξής:
- θολωμένη ή κενή σκέψη,
- έντονος πανικός, χωρίς να υπάρχει κάποια αίσθηση κατεύθυνσης,
- αίσθηση εγκλωβισμού και απουσία ελπίδας,
- έντονη επιθυμία διαφυγής από την κατάσταση, χωρίς το άτομο να γνωρίζει τον τρόπο,
- φόβος ότι, όπως και να επιλέξει να αντιδράσει το άτομο, τα πράγματα θα γίνουν χειρότερα,
- σωματική ακαμψία,
- μούδιασμα των άκρων,
- ψυχική αποσύνδεση από την εμπειρία.
Φυσικά το πάγωμα, ως στρεσογόνος αντίδραση, δεν παρατηρείται μόνο σε περιστατικά έμφυλης βίας. Αποτελεί ένα πολύ γνώριμο φαινόμενο σε πολλούς άλλους χώρους, όπως στον αθλητισμό ή στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ένας από τους βασικούς στόχους των αθλητών κατά την προπόνησή τους είναι να αποκτήσουν «μυϊκή μνήμη», δηλαδή να αυτοματοποιήσουν τις κινήσεις τους, ώστε να μπορούν να αποδώσουν κάτω από πιεστικές αγωνιστικές συνθήκες, χωρίς να τους καταβάλλει το στρες. Για τον λόγο αυτόν, ακολουθούν ένα σκληρό και μονότονο πρόγραμμα επαναληπτικών ασκήσεων.
Εκπαιδεύοντας κοινωνικά τις γυναίκες
Όμως πώς μπορεί μια γυναίκα, που δεν έχει λάβει τέτοια εκπαίδευση, να διαχειριστεί αποτελεσματικά ένα περιστατικό σεξουαλικής παρενόχλησης ή βίας; Πώς εκπαιδεύει η κοινωνία τις γυναίκες, ως υποψήφια θύματα έμφυλης βίας, να προστατευθούν; Από νεαρή ηλικία, τα κορίτσια εκπαιδεύονται να είναι ευγενικά, συναινετικά, υποτακτικά, ευχάριστα. Όταν αυτό δεν συμβαίνει, υπάρχουν συνέπειες. Με τι εφόδια θα υπερασπιστεί τον εαυτό της μια νέα γυναίκα, όταν η κοινωνία έχει εκπαιδεύσει τον εγκέφαλό της να αποφεύγει αντιδράσεις που θα την κάνουν δυσάρεστη; Τις περισσότερες φορές, οι μοναδικές αποκρίσεις που διαθέτει μια γυναίκα στο ρεπερτόριό της για να αποκρούσει τις ανεπιθύμητες σεξουαλικές προσεγγίσεις είναι εκφράσεις που κυμαίνονται από ήπιες έως και παθητικές: «Πρέπει να φύγω» ή «Θα σε ψάχνει η γυναίκα σου».
Επιρρίπτοντας ευθύνες στο θύμα (victim–blaming)
Επιπλέον, όπως όλα δείχνουν, όχι μόνο δεν προσφέρουμε στις γυναίκες τα απαραίτητα εφόδια για να αντιμετωπίσουν μια αρκετά συνηθισμένη (δυστυχώς) και εξαιρετικά επικίνδυνη κατάσταση, αλλά ακόμα και όταν βρουν το θάρρος να καταγγείλουν την επίθεση που έχουν βιώσει, αρνούμαστε να αποδεχθούμε την εμπειρία τους ως αληθινή. Μάλιστα, στα πλαίσια της έμφυλης βίας, η αντίδραση του παγώματος έχει διαστρεβλωθεί σε τέτοιο σημείο, που όχι απλά δεν χρησιμοποιείται για να δικαιολογήσει τα θύματα, αλλά χρησιμοποιείται και ως αντεπιχείρημα επίρριψης ευθυνών σε αυτά.
Ας αλλάξουμε το αφήγημα
Ήρθε ο καιρός να αλλάξουμε το αφήγημα που αφορά το πάγωμα, τη συναίνεση, τη σεξουαλική βία. Το πάγωμα (τονική ακινησία) είναι μια ακούσια νευροβιολογική αντίδραση. Δεν είναι και δεν θα γίνει ποτέ συναίνεση. Είναι ο τρόπος με τον οποίο το σώμα ουρλιάζει, αναζητώντας προστασία και ασφάλεια. Είναι η υπερφόρτωση των αισθήσεων, σε βαθμό απόλυτης ακινητοποίησης. Είναι ο τρόμος, μεταμφιεσμένος σε πλήρες ψυχοσωματικό μούδιασμα.
Όλοι μαζί, μπορούμε να αλλάξουμε το αυτό το αφήγημα. Κάποια πράγματα που μπορεί ο καθένας από εμάς να κάνει, είναι τα εξής:
- Την επόμενη φορά που κάποια φίλη, κάποια συνάδελφος ή κάποια γνωστή θα επιχειρήσει να μοιραστεί τη δική της εμπειρία παρενόχλησης ή κακοποίησης, ας το σκεφτούμε δυο φορές προτού της κάνουμε οποιαδήποτε ερώτηση. Ας προσπαθήσουμε πρώτα να της προσφέρουμε αυτό που πραγματικά έχει στερηθεί, δηλαδή την ευκαιρία να ακουστεί.
- Ας κάνουμε χρήση ενδυναμωτικού λεξιλογίου. Αντί να ρωτάμε «Γιατί δεν…;» ας προτιμήσουμε να πούμε «Έκανες ό,τι μπορούσες για να επιβιώσεις».
- Αν γνωρίζουμε κάποια γυναίκα που έχει υπάρξει θύμα σεξουαλικής βίας ή άλλου είδους κακοποίησης, ας της διδάξουμε ότι το πάγωμα είναι ένας επιστημονικά επιβεβαιωμένος μηχανισμός επιβίωσης του οργανισμού. Αυτό θα τη βοηθήσει να νιώθει λιγότερη ενοχή, ντροπή και προσωπική ευθύνη.
- Ας εκπαιδεύσουμε τους συνανθρώπους μας μην εκφράζονται με λέξεις που επιρρίπτουν ευθύνες στο θύμα.
- Ας ανοίξουμε έναν διάλογο για το τι σημαίνει η ενθουσιώδης συναίνεση στις προσωπικές σχέσεις. Η συναίνεση στις ρομαντικές και σεξουαλικές σχέσεις θα πρέπει να χαρακτηρίζεται από ενθουσιασμό!
- Για την αντιμετώπιση της έμφυλης βίας, οι γυναίκες μπορούν να απευθυνθούν στην Τηλεφωνική Γραμμή SOS – Βία κατά των Γυναικών: 15900. Όσες γυναίκες δεν μπορούν να τηλεφωνήσουν,
μπορούν να χρησιμοποιήσουν το email: sos15900@isotita.gr
