Θεραπεία ή αυθυποβολή; Μαγεία ή αφύπνιση της θεραπευτικής ικανότητας του νου; Παιγνίδι εντυπώσεων ή ένα ισχυρό εργαλείο αυτοβελτίωσης;
Ο καθηγητής Αιγαίου Νικήτας Πολεμικός σηκώνει το πέπλο του μυστηρίου και μας αποκαλύπτει όλη την αλήθεια για την πανάρχαια τεχνική της ύπνωσης.
του Νικήτα Πολεμικού, πρώτη δημοσίευση έντυπο περιοδικό “λωτός info”, τεύχος 29, Μάιος 2009
Μύθος: Κατά την ύπνωση ο υπνωτιζόμενος αποκοιμιέται
Αλήθεια: Σε αντίθεση με την ετυμολογία της λέξης η ύπνωση δεν είναι ύπνος. Ο Σκωτζέζος χειρούργος Τζέιμς Μπρέιντ (1795-1860) γνωστός ως πατέρας της σύγχρονης ύπνωσης εμπνεύστηκε τους όρους υπνωτισμός, υπνωτίζω, υπνωτιστής, από τον Ύπνο, Θεό του ύπνο κατά την ελληνική μυθολογία. Αργότερα αντιλήφθηκε ότι η κατάσταση της ύπνωσης, ενώ φαινομενικά μοιάζει, δεν είναι παρόμοια με τον ύπνο.
Όμως η σχετική ορολογία είχε ήδη καθιερωθεί.
Στην «υπνωτική έκσταση» το σώμα είναι χαλαρωμένο αλλά ο νους βρίσκεται σε εγρήγορση και μάλιστα είναι πολύ συγκεντρωμένος. Είναι μια απόλυτα φυσιολογική κατάσταση στην οποία όλοι κάποτε βρισκόμαστε, όπως όταν οδηγούμε ακολουθώντας μια γνωστή διαδρομή και φτάνοντας στον προορισμό μας δεν θυμόμαστε καθόλου το ταξίδι. Η καθημερινή ονειροπόληση, η παρακολούθηση μιας συναρπαστικής ταινίας, το διάβασμα ενός βιβλίου που μας απορροφά ολοκληρωτικά, είναι παρόμοιες «υπνοειδείς» καταστάσεις.
Αν και τα παραπάνω δεν είναι παραδείγματα «υπνωτικής έκστασης» δείχνουν πως μπορεί να περισπαστεί η συνειδητή σκέψη όταν είμαστε απορροφημένοι σε μια συγκεκριμένη δραστηριότητα.
Μύθος: Η ύπνωση είναι μυστικιστική εμπειρία και δεν ελέγχεται επιστημονικά
Αλήθεια: Με τις νέες απεικονιστικές μεθόδους, όπως η λειτουργία Μαγνητικής τομογραφίας (fMRI) και η τομογραφία εκπομπής ποζιτρονίων (PET) (μια υψηλής ευκρίνειας απεικόνιση της εγκεφαλικής δραστηριότητας) οι οποίες επιτρέπουν στους ερευνητές να βλέπουν τι συμβαίνει στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια της υπνωτικής υποβολής, υπάρχει αισιοδοξία ότι η σύγχρονη έρευνα θα οδηγήσει όχι μόνο στην καλύτερη κατανόηση των υπνωτικών φαινομένων, αλλά επίσης και σε πιο αποτελεσματικές κλινικές εφαρμογές. Σύμφωνα με πρόσφατα ερευνητικά δεδομένα (Nash, M&R Behham, G. 2005, Winerman 2006) όταν τα υπνωτισμένα άτομα ακολουθούν τις υποβολές του υπνωτιστή, διάφορες περιοχές του εγκεφάλου μας (πχ ο πρόσθιος ταινιοειδής φλοιός) επεξεργάζονται την πληροφορία διαφορετικά από ότι στην κατάσταση της μη ύπνωσης. Όταν π.χ. πουν σε ένα υπνωτισμένο άτομο να δει χρώματα, τα μέρη του εγκεφάλου που επεξεργάζονται τα χρώματα ενεργοποιούνται, αν και δεν υπάρχει μπροστά του κανένα χρώμα. Το ίδιο ισχύει και στα ακουστικά ερεθίσματα. Ο εγκεφαλικός φλοιόε ενεργοποιείται το ίδιο όταν τα άτομα έχουν ακουστικές παραισθήσεις κατά την ύπνωση, όπως και όταν πράγματι ακούνε ένα ερέθισμα, που σημαίνει ότι η ύπνωση ξεγελά αυτή την περιιοχή του εγκεφάλου ώστε να εγγράφεται ως πραγματικό το ακουστικό συναίσθημα που δημιουργείται με την παραίσθηση. Αντίθετα, η περιοχή αυτή του εγκεφάλου δεν ενεργοποιείται όταν το άτομο φαντάζεται απλώς ότι ακούει το ερέθισμα. Ενδιαφέρον παρουσιάζει και η λειτουργία του εγκεφάλου κατά τη διάρκεια μιας επώδυνης εμπειρίας κατά την οποία ενεργοποιούνται περιοχές του εγκεφάλου που ελέγχουν τον πόνο.
Η ύπνωση μειώνει τη δραστηριότητα του πρόσθιου φλοιού, μια περιοχή που σχετίζεται με τον πόνο, αλλά δεν επηρεάζει τη δραστηριότητα του σωματαισθητικού φλοιού, όπου γίνεται η επεξεργασία της αίσθησης του πόνου.
Μολονότι ο μηχανισμός που υπογραμμίζει την υπνωτική ανακούφιση του πόνου, δεν είναι κατανοητός σε ικανοποιητικό βαθμό, φαίνεται ότι το αναλγητικό αποτέλεσμα της ύπνωσης συμβαίνει στα ανώτερα κέντρα του εγκεφάλου παρά σε εκείνα που εμπλέκονται στην εγγραφή της επώδυνης αίσθησης. Σε περίπτωση, δηλαδή πόνου που προκαλείται με την υποβολή κατά την ύπνωσή, ενεργοποιούνται τα ίδια κέντρα του εγκεφάλου, όπως σε πραγματικό χρόνο.
Μύθος: ένας ικανός υπνωτιστής μπορεί να υπνωτίσει οποιονδήποτε
Αλήθεια: Στην πραγματικότητα κάθε ύπνωση είναι αυτοϋπνωση. Παράγοντες όπως η ικανότητα του υπνωτιστή, η ψυχοσυναισθηματική επικοινωνία με τον υπνωτιζόμενο, η πίστη στη μέθοδο, η επιθυμία κι η δύναμη της φαντασίας του ατόμου παίζουν ρόλο, αλλά κανένας δεν μπορεί να υπνωτιστεί εάν δεν το θέλει ο ίδιος.
Μύθος: οι γυναίκες μπορούν να υπνωτιστούν πιο εύκολα.
Αλήθεια: Η δεκτικότητα στην ύπνωση δε φαίνεται να συσχετίζεται ουσιαστικά με την ευφυΐα, το φύλο ή τα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας. Κανένας δε μπορεί να υπνωτίσει κάποιον χωρίς τη θέλησή του.
Μύθος: υπάρχει κίνδυνος ο υπνωτιζόμενος να μη μπορεί να επανέλθει.
Αλήθεια: Δεν υπάρχει τέτοια περίπτωση. Το υπνωτιζόμενο άτομο μπορεί να βγει από την κατάσταση της ύπνωσης πολύ εύκολα, αφού παραμένει σε εγρήγορση. Αν πάρει φωτιά το κτήριο ή γίνει σεισμός θα βγει αμέσως από την υπνωτική διαδικασία.
Μύθος: το κύριο χαρακτηριστικό της ύπνωσης είναι η χαλάρωση.
Αλήθεια: Συχνά η ύπνωση συνοδεύεται από βαθειά και καταπραυντική χαλάρωση η οποία είναι αναζωογονητική και ευεργετική. Όμως η χαλάρωση δεν είναι ένα σημαντικό χαρακτηριστικό της, αφού η ύπνωση μπορεί να επιτευχθεί και κατά τη διάρκεια έντονης άσκησης.
Η κατάσταση της ύπνωσης χαρακτηρίζεται από εσωτερική απορρόφηση, εστιασμένη προσοχή και συγκέντρωση και αυξημένη υποβολιμότητα. Είναι σα να αναστέλλει ο εγκέφαλος τις προσπάθειες του να επιβεβαιώσει τις εισερχόμενες αισθητηριακές πληροφορίες. Κατά τη διάρκεια της ύπνωσης τα όρια μνήμης και φαντασίας μπερδεύονται.
Μύθος: ο υπνωτιστής μπορεί να επιβάλει τη θέληση του στον υπνωτιζόμενο σε τέτοιο βαθμό ώστε αυτός να διαπράξει ακόμη και έγκλημα!
Αλήθεια: Αυτό είναι αδύνατον να συμβεί εκτός αν το άτομο είναι εγκληματίας. Το υπνωτιζόμενο άτομο δε μπορεί να υποβληθεί να ενεργήσει αντίθετα με το σύστημα αξιών του. Σε μια συνέντευξη του, ο Χίλγκραντ (Wilkes, 1986) θυμίζει ένα περιστατικό που αναφέρει ο P. Janet στο οποίο φοιτητές ιατρικής ζήτησαν από μια υπνωτισμένη νοσοκόμα να γδυθεί μπροστά στην ομάδα και η νοσοκόμα αντέδρασε βγαίνοντας από την ύπνωση. Σε ένα άλλο περιστατικό, όμως, ένας συνάδελφος του Χίλγκραντ έδωσε την ίδια εντολή σε μια υπνωτισμένη νεαρή γυναίκα κι εκείνη άρχισε να ξεκουμπώνει τη μπλούζα της. Όπως έγινε γνωστό, η γυναίκα ήταν στριπτίζεζ και φυσικά ο υπνωτιστής τη σταμάτησε. Ένα σχετικό παράδειγμα είναι μια γυναίκα που ενδόμυχα θέλει να έχει εξωσυζυγικό δεσμό κι ενδίδει όταν έχει πιει αλκοόλ και είναι μεθυσμένη. Στην πραγματικότητα η επίδραση του ποτού λειτουργεί σαν πρόσχημα. Μια γυναίκα με ισχυρές ηθικές αξίες, που βαθιά μέσα της δε θέλει να απιστήσει, δε θα το κάνει ακόμη κι αν έχει μεθύσει.
Μύθος: με την ύπνωση έλκονται όσοι ασχολούνται με τον αποκρυφισμό.
Αλήθεια: Στη διάρκεια της ιστορίας επιφανείς προσωπικότητες χρησιμοποίησαν την υπνωτική έκταση για να εμπνευστούν.
Διάσοι συγγραφείς και ποιήτες, π.χ. ο Τσάρλς Ντίκενς, ο μέγιστος Άγγλος μυθιστοριογράφος και η Σαρλότ Μπροντέ, ο Γκαίτε και το Τένισον, συνθέτες όπως ο Μότσαρτ και ο Σεργέι Ραχμάνινοφ, επιχειρηματίες όπως ο Χένρυ Φορντ, πατέρας της σύγχρονης αυτοκινητοβιομηχανίας, ο οποίος αναφέρεται ότι χρησιμοποίησε την ύπνωση για να βελτιώσει τη ζωή του, και ο Αινστάιν, ο οποίος χρησιμοποιούσε ένα είδος υπνοειδούς έκστασης για να εμπνευστεί.
Για τη Τζάκι Κέννεντι-Ωνάση λέγεται επίσης ότι χρησιμοποίησε την υπνοθεραπεία για να μπορέσει να ξεπεράσει ορισμένα από τα τραγικά γεγονότα της ζωής της και ότι πράγματι αυτή η μέθοδος της πρόσφερε ανακούφιση (Streeter, 2004). Όμως η ψυχαγωγική χρήση της ύπνωσης από ορισμένους υπνωτιστές συνέτεινε ώστε να συνδέεται η ύπνωση με τον τσαρλατανισμό και με διάφορα παραφυσικά φαινόμενα.
Στους λογοτέχνες που ασχολήθηκαν με τον υπνωτισμό και τα παραψυχολογικά φαινόμενα στην Ελλάδα περιλαμβάνεται ο Αλέξανδρος-Ρίζος Ραγκαβής (1809-1892). Ο Ραγκαβής πραγματοποίησε στην Κηφισιά πειράματα υπνωτισμού παρουσία γνωστών Αθηναίων. Ο Ραγκαβής μύησε στον πνευματισμό και την ύπνωση τον Γ. Σουρή, οποίος μάλιστα περιγράφει την όλη πνευματιστική εμπειρία στο σατυρικό του ποίημα «Ο Φασουλής πνευματιστής». Ο Ι. Πολέμης χρησιμοποιείτο ως διάμεσος (μέντιουμ) ενώ στην ίδια ομάδα συμμετείχαν ο Κ. Παλαμάς, ο Ι. Κονδυλάκης κ.α. Ο Αγγ. Τανάγρας ίδρυσε την Εταιρία Παραψυχολογικών Ερευνών.
Μύθος: Ο Μέσμερ ήταν ο πρώτος υπνωτιστής
Αλήθεια: Ο Βιεννέζος γιατρός Φράντς Μέσμερ (1734-1815) ήταν μια χαρισματική προσωπικότητα του οποίου η δυναμική παρουσία οριοθέτησε τη σύγχρονη ιστορία της ύπνωσης. Αν και η θεωρία του περί «ζωικού μαγνητισμού» αποδείχθηκε λανθασμένη (μέχρι και σήμερα μερικοί σκηνικοί υπνωτιστές χρησιμοποιούν τα «περάσματα», κατάλοιπό του μεσμερισμού, προσθέτοντας θεατρικότητα στις παραστάσεις τους και αφήνοντας να εννοηθεί ότι η ενέργεια του υπνωτιστή διοχετεύεται μέσω των χεριών ή του διαπεραστικού βλέμματος του στο σώμα του υπνωτιζόμενου) αναμφισβήτητα θεράπευσε πλήθος ασθενειών.
Όμως η ιστορία της ύπνωσης χάνεται στα βάθη των αιώνων. Χαρισματικοί θεραπευτές, σαμάνοι, ιεροφάντες, θρησκευτικοί ηγέτες, γιόγκοι, φακίρηδες κ.α. υοθετούν πρακτικές και τελετουργίες, οι οποίες θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν υπνωτικές, για να θεραπεύσουν ποικίλες ασθένειες, κυρίως ψυχοσωματικές, ή, όπως οι φακίρηδες, για να επισοθούν σε εντυπωσιακές και επικίνδυνες επιδείξεις σωματικής αντοχής.
Στα μαντεία η Πυθία καθισμένη στον τρίποδα, στο άδυτο, και εισπνέοντας δηλητηριώδεις ατμούς ή τον καπνό από φύλλα δάφνης, ή και με το μάσημα τους, σε συνδυασμό με την επιβλητική ατμόσφαιρα του χώρου και του τελετουργικού, έπεφτε σε ένα είδος υπνωτικής έκστασης. Σε πολλά Ασκληπιεία, πάλι, που ήταν λατρευτικοί ναοί και θεραπευτικά κέντρα, εφαρμοζόταν, από τους ιερείς θεραπευτές, ως μέθοδος θεραπείας η «εγκοίμηση», η κατάκλιση, δηλαδή, των ασθενών στο εγκοιμητήριο (στο άβατο του ναού). Οι ιερείς θεραπευτές συνδύαζαν την πνευματική καθοδήγηση που βοηθούσε τον ασθενή να προετοιμαστεί, σωματικά και πνευματικά, για να δεχθεί την επίσκεψη του Ασκληπειού. Η θεραπεία των ασθενών που επιτυγχανόταν με αυτές τις διαδικασίες, μπορεί να ερμηνευτεί με τη δύναμη της υποβολής.
Μύθος: η επιστημονική κοινότητα δεν ασχολείται με την ύπνωση.
Αλήθεια: Στην Αγγλία ο Τζόν Ελίοτσον (1791-1868) από τους επιφανέστερους γιατρούς και ο πρώτος καθηγητής ιατρικής στο νεοϊδρυθέν κολεγιακό νοσοκομείο που ήταν συνδεδεμένο με το πανεπιστήμιο του Λονδίνου, άρχισε να χρησιμοποιεί τον μεσμερισμό όχι μόνο για τη θεραπεία ασθενών με νευρικής φύσης διαταραχές, αλλά και ως αναισθητικό των εγχειρήσεων.
Ο Ζαν-Μαρτέν Σαρκώ (1825-1893), ο πιο διάσημος νευρόγος της εποχής, ο επονομαζόμενος Ναπολέων των νευρώσεων, ήταν χαρισματικός κλινικός και κορυφαίος επιστήμονας με διεθνή εκτίμηση.
Οι νευρολογικές δημοσιεύσεις του είναι ακόμη και σήμερα εντυπωσιακές. Κατέλαβε έδρα της παθολογικής ανατομίας στην ιατρική σχολή του πανεπιστημίου Παρισίου (1872) και εκλέχτηκε στην ακαδημία επιστημών (1873). Η καθιέρωση των υπνωτικών φαινομένων, ως νόμιμο αντικείμενο επιστημονικής έρευνας, οφείλεται στο πνευματικό ανάστημα, στην προσωπικότητα και τη φήμη του Σαρκώ.
Η χρήση του αιθέρα και του χλωροφόρμιου ως αναισθητικού στις χειρουργικές επεμβάσεις, επηρέασε καθοριστικά τη μείωση του ενδιαφέροντος στην ύπνωση για ιατρικές εφαρμογές, με αποτέλεσμα να υποτιμηθεί η ύπνωση, ως αντικείμενο έρευνας και ως θεραπευτική οδός, από την ιατρική κοινότητα.
Σήμερα το ενδιαφέρον για την ύπνωση είναι αρκετά έντονο σε διεθνές επίπεδο και ακολουθεί μια σταθερή πορεία στην τροχιά της κυρίαρχης πορείας της ψυχολογίας και όχι στις παρυφές της. Πολλοί ακαδημαϊκοί και ερευνητές, με τη βοήθεια βελτιωμένων ερευνητικών εργαλείων και μεθόδων, αξιολογούν τις επικρατούσες αντιλήψεις και απόψεις, διαμορφώνουν νέες θεωρητικές προσεγγίσεις και ερμηνείες συμβάλλοντας στην καλύτερη κατανόηση και στην προαγωγή της επιστημονικής γνώσης και των κλινικών εφαρμογών της ύπνωσης.
Σε πολλές χώρες του κόσμου όλο και περισσότερα πανεπιστήμια και ιατρικές σχολές προσφέρουν μαθήματα για την ύπνωση και οργανώνουν εργαστήρια για την εκπαίδευση επιστημόνων στους χώρους της υγείας και της ψυχικής υγείας. Πολλοί επαγγελματίες στο χώρο της ψυχικής υγείας τη χρησιμοποιούν συστηματικά ως ένα πολύτιμο ψυχοθεραπευτικό εργαλείο το οποίο αξιοποιούμενο συνδυαστικά βελτιώνει την αποτελεσματικότητα των θεραπευτικών τους προσεγγίσεων, μεθόδων και τεχνικών, όπως π.χ. σε περιπτώσεις γνωστικο-συμπεριφοριστικών και ψυχοδυναμικών θεραπειών στην αντιμετώπιση ποικίλων ψυχολογικών και ψυχοσωματικών διαταρχών και άλλων προβλημάτων.
Σύμφωνα με ερευνητικά δεδομένα, η υπνοθεραπεία (hypnotherapy) και η υπνοανάλυση (hypnoanalysis) μπορεί να χρησιμοποιηθεί αποτελεσματικά στην αντιμετώπιση της παχυσαρκίας, της αυπνίας, της κατάθλιψης, του άγχους, της υπέρτασης, των ψυχοσεξουαλικών δυσλειτουργιών, του συνδρόμου του ευερέθιστου εντέρου, των αλλεργιών, του άσθματος, σε δερματολογικές παθήσεις, στη ναυτία που συνδέεται με χημειοθεραπεία κ. α. Άλλος τομέας στον οποίο η ύπνωση είναι χρήσιμη είναι ο αθλητισμός γιατί βοηθά τον αθλητή στην αυτοσυγκέντρωση και στην αντιμετώπιση του άγχους.
Μύθος: η ύπνωση θεραπεύει.
Αλήθεια: Η ύπνωση από μόνη της δεν είναι θεραπεία, αλλά η θεραπεία μπορεί να επιτευχθεί κατά τη διάρκεια της ύπνωσης.
Ο σκοπός που εφαρμόζουμε την ύπνωση δεν είναι να πετύχουμε κάτι μαγικό, αλλά αξιοποιώντας το ασυνείδητο του ατόμου να επικοινωνήσουμε ιδέες και κατανοήσεις και να το παρακινήσουμε να ενεργοποιήσει τις δυνάμεις και τις δεξιότητες που έχει μέσα του, τόσο σε επίπεδο ψυχολογικό όσο και σε φυσιολογικό.
Ιδιαίτερα αποτελεσματική ως αναλγητική μέθοδος είναι η ύπνωση για την ανακούφιση του επαναλαμβανόμενου πόνου από τις ημικρανίες, τον καρκίνο και άλλες χρόνιες καταστάσεις.
Επίσης ως ένας ενναλακτικός ή συμπληρωματικός τρόπος σε χειρουργικές επεμβάσεις, στην αντιμετώπιση των ωδίνων του τοκετού, ή για λιγότερο επεμβατικές χειρουργικές πράξεις οι οποίες δεν απαιτούν γενική αναισθησία αλλά μπορεί να προκαλέσουν πόνο και άγχος, όπως π.χ. η στεφανιογραφία, η οσφυονωτιαία παρακέντηση σε παιδιά κ.α.
Στις περιπτώσεις αυτές καταργείται ή μειώνεται η δοσολογία των κατασταλτικών φαρμάκων και αποφεύγονται οι παρενέργειες τους. Επίσης περιορίζεται ο χρόνος αποκατάστασης, σε σύγκριση με άτομα τα οποία αντιμετωπίστηκαν μόνο με τον τυπικό τρόπο.
