"Εν ξένη γη" Κριτική στο έργο της Καρπαθιάς ποιήτριας Ζωής Σαμαρά

"Εν ξένη γη" Κριτική  στο έργο της Καρπαθιάς ποιήτριας Ζωής Σαμαρά

Διαβάζοντας για τη Ζωή Σαμαρά και την ποίησή της, μου έρχονται στον νου οι στίχοι της σπουδαίας Χριστίνας Λουγκν[1]:

Να ζεις είναι διεργασία οδύνης.
Εάν δεν το κατανοήσει κανείς
δεν γεύεται ποτέ τη χαρά [2]

Με φόντο το χρώμα του ουρανού και της θάλασσας, του πιο όμορφου γαλάζιου του τόπου μας και με τίτλο Εν ξένη γη, οι Εκδόσεις Ρώμη παρουσιάζουν το ποιητικό έργο της Ζωής Σαμαρά, ομότιμης καθηγήτριας, ποιήτριας και όχι μόνο. Ένα ακόμη βιβλίο της σειράς «Εγχώρια ποίηση», υπό τη διεύθυνση του ποιητή Πέτρου Γκολίτση.

 

Δύσκολο εγχείρημα να μπορέσει κανείς μέσα σ’ έναν τόμο να σκιαγραφήσει το προφίλ της Ζωής Σαμαρά και να συγκεντρώσει το πλούσιο ποιητικό έργο της. Όπως διαφαίνεται από το σύντομο βιογραφικό στο αυτί και το περιεχόμενο του βιβλίου, η Ζωή Σαμαρά, με το επιστημονικό-επαγγελματικό, κοινωνικό-πολιτιστικό, συγγραφικό (ποιητικό-δοκιμιακό-μεταφραστικό-θεατρικό) έργο της αποτελεί κεφάλαιο των γραμμάτων και των τεχνών, ακόμη και πέρα από τα σύνορα της χώρας μας.

Ο συνεκτικός πρόλογος της Μαρίας Λιτσαρδάκη, η σύντομη αναφορά σε βιογραφικά στοιχεία της, η αποσπασματική αναφορά στην επιστημονική εργογραφία και σε κάποιες από τις βραβεύσεις της ποιήτριας, αποσπάσματα ορισμένων κριτικών για το ποιητικό έργο της και, τέλος, ο εμπεριστατωμένος επίλογος του Πέτρου Γκολίτση για την ποίηση και την ποιητική της, βοηθούν τον αναγνώστη να διαμορφώσει μια ιδέα για το εύρος της δυναμικής της ακαδημαϊκού και ποιήτριας Ζωής Σαμαρά και να καταβυθιστεί στην αναγνωστική απόλαυση του ποιητικού της έργου, να νιώσει το άγγιγμα, να αναστοχαστεί.

Μας γεννάται το ερώτημα σχετικά με τον τίτλο Εν ξένη γη, από το ομώνυμο ποίημα της ποιητικής συλλογής Το πέρασμα της Ευρυδίκης, 1997. Το «εν ξένη γη» από τις Τρωάδες αφορά στη φυγή του ποιητικού υποκειμένου, της ιδίας της ποιήτριας, της κόρης;

Αφορά στη φυγή και αναζήτηση του παράθυρου για το εσωτερικό και απρόσιτο τοπίο ποίησης του καθενός μας;

Παραθέτω το κομβικό ποίημα: Εν ξένη γη// Δεν θέλησες να ξαναδείς το είδωλό σου/ Έφυγες μακριά σε χώρους που δεν είχαν κάτοπτρα/ εκεί που οι τοίχοι δεν αντανακλούσαν/ τα τείχη δεν φυλάκιζαν// Θέλησες να φύγεις από το κράτος της άρνησης/ από τη φλύαρη αντίσταση της σιωπής/ Βρήκες τις πόρτες κλεισμένες με συμβολικά κλειδιά/ και μεταφορικές αμπάρες// Έψαχνες το παράθυρο/ κι εκείνο/ έψαχνε ένα κρυφό τοπίο να σου δείξει/ ένα τοπίο ποίησης/ εσωτερικό απρόσιτο («εν ξένη γη», Τρωάδες 378), σελ.157.

Η ποιήτρια, εις βάθος γνώστρια της αρχαίας ελληνικής γραμματείας, χρησιμοποιεί παραθέματα και αρχετυπικές μορφές σε στίχους, τίτλους ποιημάτων και στον τίτλο της προαναφερόμενης ποιητικής συλλογής με τρόπο που διευρύνει τον ποιητικό λόγο, δίνει μια άλλη οπτική στη θέαση του κόσμου και των ιδεών. Η Μαρία Λιτσαρδάκη γράφει στον πρόλογο: «…η ίδια ανοίγει ποιητικούς δρόμους με πορτολάνο το λόγο. Σε σπηλιές ξεχασμένες της γλώσσας και της γνώσης της αρχαίας, από εκείνες όμως που κρύβουν θησαυρούς, ανακαλύπτει ερμηνείες, σύμβολα, πρότυπα και ιδέες, για να αρματώσει το ποιητικό της σκαρί» (σελ.17), «Και με λόγο μεταμορφωτικό, αναδημιουργεί και ερμηνεύει, όπως οι αρχαίοι ποιητές» (σελ.18).

Όπως αναφέρεται στον πρόλογο, η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει όλα τα δημοσιευμένα και επιλογή αδημοσίευτων ποιημάτων της Ζωής Σαμαρά από το 1957 έως την έκδοση του βιβλίου, ταξινομώντας τα σε έξι ενότητες, ανατρέποντας τη χρονολογική σειρά τους. Η ενότητα με τίτλο «Το ταξίδι του Οδυσσέα» συγκεντρώνει τα αρχαιόθεμης έμπνευσης ποιήματα. Ακολουθεί η ενότητα «Σφενδόνη του Δαυίδ», με ποιήματα που εκπορεύονται από βιβλικούς μύθους. Η τρίτη ενότητα, «Τα δάκρυα της Ευρυδίκης», αφιερώνεται σε ποιήματα ποιητικής. Γράφω/ χαράζω με μαύρα γράμματα/ το όνομά μου/ σε λευκή ταφόπετρα («Και είναι πολύ μακριά η Δύση», σελ.106).

Ποιητική
Τι είναι ποίηση

Η ποίηση είναι πάθος
Συναίσθημα δυσβάσταχτο
καρφωμένο στο σταυροδρόμι
των λέξεων […]
(«Είδα τις λέξεις να χορεύουν», σελ.110)

Η επόμενη, με τίτλο «Ένα δάκρυ για την Αθηνά», αφορά σε ποιήματα κοινωνικής ευαισθησίας και ανησυχίας, και ανοίγει με το σπουδαίο τρίστιχο:

Η εποχή σκληρή
Δέσαμε τα καράβια στο λιμάνι
Τα νερά θολά
(«Πριν ακόμη γεννηθείς», σελ.164)

Η ενότητα «Όταν πετούν οι γλάροι» αφορά στις ρίζες και στην ποίηση της μνήμης της ποιήτριας, ενώ η τελευταία ενότητα, με τίτλο «Το αστέρι του Βορρά», ανοίγει με τους εξαιρετικούς στίχους που εκφράζουν τόσο καίρια το δράμα της ανθρώπινης μοίρας και την οδύνη της απώλειας:

Αν υπήρχε
καλύτερη ζωή
εκεί
δεν θα ανθούσε η
ομίχλη της
απώλειας
(σελ.231)

Η τελευταία ενότητα εμπεριέχει την ποιητική φωτοχυσία στον δρόμο προς το «Αστέρι στην άκρη της Αιωνιότητας», με το ομώνυμο, θρηνητικό ποίημα:

Στη γιορτούλα σου φέτος δεν μπόρεσα να ’ρθω
με κράτησαν
μακριά
υποχρεώσεις
γήινες
αταίριαστες με την καινούργια μου ιδιότητα
της Ραχήλ που ψάχνει να βρει το παιδί της […]
(«Και είναι πολύ μακριά η Δύση», σελ.241)

 

Τόσο ο στοχασμός, η θέαση του κόσμου και της ζωής της Σαμαρά, όσο και το έργο της, η ποίηση και η ποιητική της, εμπλουτίζουν τα ελληνικά γράμματα αφήνοντας ισχυρό αποτύπωμα.

Το στοχαστικό ποίημα «Επι-ΛΟΓΟΣ», με το οποίο ολοκληρώνεται η παρουσίαση του ποιητικού έργου, αφορά σε ένα σχόλιο στη ματαιοδοξία που μας διακατέχει σε σχέση με την υστεροφημία μας. Διαβάζοντάς το, οι συνειρμοί πηγαίνουν στα σκωπτικά και σοφά λόγια του Εμμανουήλ Ροΐδη: «Ἀλλόκοτον ὅσον καὶ κοινὸν εἶναι τὸ αἴσθημα τὸ ἄγον ἡμᾶς νὰ μεριμνῶμεν περὶ γεγονότων, τὰ ὁποῖα ἐνδέχεται νὰ ἐπέλθωσιν, ὅταν δὲν θὰ ὑπάρχωμεν πλέον, καὶ ν’ ἀποδίδωμεν μεγάλην σημασίαν εἰς τὴν περὶ ἡμῶν γνώμην ἀνθρώπων, οἵτινες δὲν ἐγεννήθησαν ἀκόμη. Μεθύομεν προκαταβολικῶς δι’ οἴνου, τὸν ὁποῖον οὐδέποτε θὰ πίωμεν».[3]

Παράλληλα, η ποιήτρια δηλώνει τον ΛΟΓΟ της γραφής της μέσα από τους υπέροχους στίχους με την υποδόρια θλίψη αλλά και στάση κατάφασης:

Γράφω όπως κυλά το νερό στο αυλάκι. Γιατί δεν του έχει μεί-
νει άλλος δρόμος να πάρει. Γιατί πάει μόνο προς τα επάνω,
στους μύθους, στην ποίηση
(σελ.278)

Το βιβλίο κλείνει με τον μεστό και καίριο επίλογο του Πέτρου Γκολίτση, χωρισμένο σε τέσσερις υποενότητες. Στην πρώτη, με τίτλο «Η τρυφερή του σύμπαντος αδιαφορία», ο Γκολίτσης κάνει αναφορά της συνομιλίας και της δημιουργικής συνάφειας της Σαμαρά με τους Αντρέι και Αρσένι Ταρκόφσκι, για να δώσει έμφαση στο ονειρικό της ποίησής της:

Ήρθες στα όνειρά μου
κι έτρεξα να σ’ αγκαλιάσω τρυφερά
Τα μαλλιά σου έσταζαν νερό
(σελ.298)

Εδώ ο Γκολίτσης αναφέρεται επίσης στο άλμπατρος του S.T. Coleridge για να επισημάνει αναλογίες με επιστολές και ποιήματα της Σαμαρά, σε σχέση με την ωρίμανση του πόνου και του αδιέξοδου μπρος στην απώλεια και την περατότητα της ύπαρξης, καθώς και την ποιητική μετα-στοιχειωμένη ματιά και το άνοιγμα στο οικουμενικό, το πέρασμα από το ατομικό στο καθολικό.

Στη δεύτερη, με τίτλο «Γεμίζοντας το άδειο, αδειάζοντας το γεμάτο», αναφέρεται σε θέματα ποιητικής, στο δέος και τη γύμνια στην ποίηση και στη σκέψη της ποιήτριας. Μιλά για τη συνομιλία της με τον Μίλτο Σαχτούρη συσχετίζοντας στίχους της, όπως: γνώριζε/ πως μόνο στην Έρημο φυτρώνει η γραφή με τους εμβληματικούς στίχους του Σαχτούρη: Δεν έχω γράψει ποιήματα/ δεν έχω γράψει ποιήματα/ μόνο σταυρούς/ σε μνήματα/ καρφώνω (σελ.302-3), για να αναφερθώ μόνο σε κάποια από τα σπουδαία και σημαντικά που αναφέρει για την ποίηση και ποιητική της Σαμαρά ο Γκολίτσης.

Στην τρίτη υποενότητα, με τίτλο «Της λυρικής Ζωής – της ελεγείας», όπου η στόχευση γίνεται εμφανής από τον τίτλο, ο Γκολίτσης κάνει αναφορές στις συσχετίσεις της Σαμαρά με τον Παλαμά και εξαίρει τον τρόπο με τον οποίον η ποιήτρια μετασχηματίζει, «μεταστοιχειώνει», το πένθος και την οδύνη της απώλειας της κόρης σε ποίηση, όπως έκανε ο Παλαμάς στο ποίημα «Ο τάφος» για την απώλεια του μικρού γιου, όπως έκανε ο Σολωμός, και διατείνεται: «…εξ αρχής η Σαμαρά λειτουργεί και εγκατοικεί στον κόσμο ως όντως ποιήτρια, ως μια συνειδητή απογύμνωση, ως μια μορφή “οραματική”» (σελ.312).

Στην τελευταία υποενότητα του επιλόγου, με τίτλο «Δεν σε περίμενε καμιά Ιθάκη», η ποίηση ως άγριο και άγιο ποτάμι, ο Γκολίτσης αναφέρεται μεταξύ άλλων στη σημασία της λέξης από την αρχή της ποιητικής της, στον αυτοσαρκασμό και την επιθετική αντικομφορμιστική ειρωνεία με την κομψότητα ενός ευγενούς, όπως τη χαρακτήρισε ο Κ. Μπούρας , που παρατηρείται σε κάποια ποιήματά της, ενώ διατείνεται ότι τα καλύτερα, τα γνωστότερα ποιήματα της Ζωής Σαμαρά ορθώνουν και σχηματίζουν κόσμους, μέσα στα οποία συγκαταλέγει και το ποίημα «Ο ήσκιος» (σελ.140).

Προσωπικά υποκλίνομαι μπρος στο σπουδαίο έργο και στη στάση ζωής της ποιήτριας, παραθέτοντας ένα ελάχιστο αντίδωρο στην Άνθρωπο Ζωή Σαμαρά:

ΗΤΑΝ ΕΝΑ ΚΟΡΙΤΣΙ 81 ΕΤΩΝ
στη Ζωή Σαμαρά
ήταν ένα κορίτσι 81 ετών 18χρονο
ανήσυχο γενναίο βαθυστόχαστο
συνδιαλεγόταν με το άπειρο
με ανοιχτά τα μάτια αντίκριζε την άβυσσο
χάιδευε την οδύνη μ’ ένα πικρό χαμόγελο
της έλουζε τα μαλλιά στης Παναγίας τα δάκρυα
τη χτένιζε με χτένια του βυθού τη στόλιζε με αστερίες
την κατεβόδαγε μ’ ανάσες ανεμώνης
κι ύστερα έπιανε δουλειά έγραφε ακατάπαυστα
γράφω σημαίνει ζω, είμαι όρθια [4] αφού
ακάματη εργάτρια μελο-ποιούσε έργω και λόγω[5]

Τόσο ο στοχασμός, η θέαση του κόσμου και της ζωής της Σαμαρά, όσο και το έργο της, η ποίηση και η ποιητική της, εμπλουτίζουν τα ελληνικά γράμματα αφήνοντας ισχυρό αποτύπωμα. Εντρυφούμε στον δοκιμιακό της λόγο και γινόμαστε σοφότεροι. Διαβάζουμε τη στοχαστική ποίησή της και μας γεννά υπαρξιακά ερωτήματα για την ανθρώπινη μοίρα μας, ενώ συγχρόνως μας ενδυναμώνει. Καταβυθιζόμαστε στις λέξεις της, νιώθοντας το άγγιγμα και το μοίρασμα, και παράλληλα ωθούμαστε να έρθουμε αντιμέτωποι με την οδύνη που φέρουμε μέσα μας. Τα αναγνώσματα των ποιημάτων της εγείρουν διεργασίες οδύνης και μετασχηματισμού της σε πάσης φύσεως δημιουργική έκφραση, ει δυνατόν ποιητική. Παραθέτω τους υπέροχους στίχους:

Ήσουν φως
κι ήμουν άνεμος
Είμαι χαρτί
και είσαι ποίημα
Σε βλέπω εκεί που δεν υπάρχεις
υπάρχεις εκεί που δεν μπορώ να σε δω
6-4-1991
(Για την Μαρία, Επιστολή 19, σελ.272)

Ο αναγνώστης, απολαμβάνοντας την ποίησή της, δεν μπορεί παρά να παρασυρθεί στο όνειρο, ψιθυρίζοντας μαζί της, ως να ήταν δικό του όνειρο-ποίημα:

Ναι είδα τις λέξεις να χορεύουν
ναι είδα τον τάφο του ποιητή
να γίνεται αλώνι
τη γη να κινείται στο ρυθμό μιας μουσικής απόκοσμης
τα πόδια να χορεύουν και το κορμί να τινάζεται
να γίνεται βωμός για τη θυσία των λέξεων
των αρνήσεων
της αλήθειας
Ναι, είδα
Μη με πιστεύετε, γιατί
τότε θα πάψω να βλέπω λέξεις […]
(σελ.140)

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Σουηδή ποιήτρια (1948-2020), που διετέλεσε μέλος της Σουηδικής Ακαδημίας από το 2006.
[2] Χριστίνα Λουγκν, Γεια σου, να είσαι καλά, 2003, μτφρ. Δέσποινας Καϊτατζή-Χουλιούμη
[3] «Τα εφήμερα», Εμμανουήλ Ροΐδης, Άπαντα Ε, Ερμής, 1978
[4] «Το μυστικό τετράδιο», σελ.220
[5] ΔΚΧ, Ανέκδοτο

Η Δέσποινα Καϊτατζή-Χουλιούμη είναι κλινικός ψυχολόγος και συγγραφέας.

Εν ξένη γη
Επιλεγμένα ποιήματα
Ζωή Σαμαρά
Ρώμη
σ. 322
ISBN: 978-618-5321-83-3
Τιμή: 15,00€