γράφει ο Μανώλης Κασσώτης
Επί της Οθωμανικής κυριαρχίας η ελληνική παιδεία στην Κάρπαθο είχε αναπτυχθεί σημαντικά. Σ’ όλα τα χωριά υπήρχαν δημοτικά σχολεία και στο Απέρι λειτουργούσε σχολαρχείο. Τα σχολεία συντηρούνταν από κοινοτικά έσοδα και τα ταμεία των εκκλησιών. Οι Καρπάθιοι συνέχιζαν τις σπουδές στα γυμνάσια ή ιεροδιδασκαλεία της Σύμης, Σάμου και Σμύρνης, ή στα γυμνάσια της Αθήνας και του Πειραιά. Όσοι είχαν την δυνατότητα, συνέχιζαν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.
De Vecchi
Η ίδια κατάσταση συνεχίστηκε στα πρώτα χρόνια της Ιταλοκρατίας, όπου στην αρχή η διδασκαλία της ιταλικής γλώσσας εισήχθη ως προαιρετικό μάθημα. Αλλά, από το 1926 απαγορεύτηκε η εισαγωγή σχολικών βιβλίων από την Ελλάδα και η ιταλική γλώσσα έγινε υποχρεωτική. Το 1937 ο De Vecchi, όταν ανέλαβε κυβερνήτης, στράφηκε με μανία εναντίον της ελληνικής γλώσσας. Όλα τα μαθήματα διδάσκονταν στα ιταλικά, και μόνο μια ώρα την εβδομάδα διδάσκονταν τα θρησκευτικά στα ελληνικά.
Οι Έλληνες δάσκαλοι παύθηκαν και όσοι ήθελαν να συνεχίσουν να διδάσκουν στα ιταλικά υποχρεώθηκαν να πάνε στο ιταλικό διδασκαλείο της Ρόδου για μετεκπαίδευση. Πολλοί Καρπάθιοι δάσκαλοι συνέχισαν να διδάσκουν στα κρυφά. Οι Ιταλοί απέλυαν και πολλές φορές εξόριζαν όσους απ’ αυτούς αποκάλυπταν.
Στη θέση των παυθέντων οι Ιταλοί έφερναν δασκάλους από την Ιταλία, που προσπαθούσαν να εφαρμόσουν το Ιταλικό πρόγραμμα που περιελάμβανε την Φασιστική Αγωγή και πίεζαν τα παιδιά να γραφτούν Balilla. Για να δελεάσουν τα παιδιά, στα χρόνια του πολέμου και της πείνας, προσέφεραν δωρεάν συσσίτιο σε όσα απ’ αυτά γράφονταν Balilla. Πολλές φορές πίεζαν με αντίποινα τους γονείς των παιδιών που δεν έγραφαν τα παιδιά τους. Οι γονείς συμβούλευαν τα παιδιά τους να λένε ότι οι γονείς τους δεν τους πίεζαν, αλλά ότι τα ίδια δεν ήθελαν να γραφτούν.
Οι Ιταλοί δάσκαλοι δεν ήταν εξίσου φανατισμένοι. Ο διευθυντής Direttore Enrico Falorni στα Πηγάδια ήταν εκπαιδευτικός με ήθος και δεν ανακάτευε την πολιτική με τα εκπαιδευτικά του καθήκοντα. Το ίδιο και η γυναίκα του, που δίδασκε στο νηπιαγωγείο και η κουνιάδα του αντισυνταγματάρχη Camarda. Αντίθετη ήταν η συμπεριφορά τριών άλλων δασκάλων στους οποίους οι μαθητές έδωσαν παρατσούκλια, το «Δασκαλάκι» (ήταν κοντός και αδύνατος), η «Τσουλού» (έπλεκε τα μαλλιά της πλεξούδες και τα έδενε κότσο) και η «Φακιδιάρα» (το πρόσωπο της ήταν γεμάτο φακίδες). Το Δασκαλάκι με φοβέρες και απειλές ανάγκαζε τα παιδιά να γραφτούν Balilla, ενώ οι δυο δασκάλες προσπαθούσαν με φανατισμό να μάθουν στα παιδιά ιταλικά και τα πίεζαν να ξεχάσουν τη μητρική τους γλώσσα.
Το «Δασκαλάκι» πίεσε τον 9χρονο τότε αδελφό μου και τον έντυσε Balilla. Και όταν τον είδα, του λέω: «Θα σε σκοτώσει η μητέρα». Συνειδητοποιώντας το λάθος του, έβγαλε τα ρούχα του Balilla και τα έριξε κάτω από μια ελιά. Μαζί με τον Ηλία Ματσάκη τα μαζέψαμε, τα πήραμε πίσω στο σχολείο, και μέσα από την ανοικτή πόρτα της σχολικής αίθουσας που δίδασκε το «Δασκαλάκι», τα πετάξαμε και εξαφανιστήκαμε.
Στο Απέρι υπηρετούσε ο Giovanni Ranalletta. Ήταν ρολογάς, αλλά επειδή ήταν φανατικός φασίστας τον διόρισαν δάσκαλο. Στο σχολείο της Βωλάδας υπηρετούσε η Maria Teresa, αρκετά όμορφη και χειραφετημένη, που τα θέλγητρά της έγιναν το μήλο της Έριδας μεταξύ του Ιταλού στρατιωτικού διοικητή και ενός λοχαγού. Αργότερα, όταν ήλθαν οι Γερμανοί, έγινε ερωμένη Γερμανού αξιωματικού, αλλά αναμείχθηκε και στην Συμμαχική κατασκοπεία. Μεταξύ των άλλων Ιταλών δασκάλων συμπεριλαμβάνονται οι Francesco Avagliano, Raffaele Cefola και Licia Festa.
Τον Σεπτέμβρη του 1942 πήγα στην πρώτη τάξη, με δασκάλα την «Φακιδιάρα». Επειδή δεν υπήρχαν αρκετές αίθουσες στο κτίριο του Αλέξη Μανωλάκη στο Κονάκι, χρησιμοποιούσαν για την πρώτη τάξη το σπίτι του Γεωργίου Βλαστού, που βρισκόταν στην δεξιά μεριά της σκάλας που ανεβαίνει από την Βαγγελίστρα. Η «Φακιδιάρα» μας διάβαζε από ένα ιταλικό βιβλίο, αλλά κανένα από τα παιδιά δεν καταλάβαινε Ιταλικά. Το μόνο που θυμάμαι ήταν μια φωτογραφία του Μουσολίνι και μια άλλη του San Francesco de Assisi (Αγίου Φραγκίσκου της Ασίζης) που τάιζε περιστέρια. Όμως πήραμε ενδεικτικό με βαθμό sufficiente (επαρκή).
Στις 6 Σεπτεμβρίου 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν την Κάρπαθο και οι Πηγαδιώτες αναγκάστηκαν να μετακομίσουν στα άλλα χωριά, κυρίως στο Απέρι. Οι Ιταλοί δάσκαλοι προσπαθούσαν με κάθε τρόπο να επιστρέψουν στην πατρίδα τους και τα Ιταλικά σχολεία δεν ξανάνοιξαν. Ορισμένοι Έλληνες δάσκαλοι συνέχισαν να διδάσκουν κρυφά. Θυμάμαι που ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης δίδασκε στο σπίτι του, μαζί με τον γιό του Μανώλη, τους Γιώργο και Μανώλη Φραγκίσκου Σακελλαρίδη και Μηνά Ιωάννου Οικονομίδη. Βρέθηκε και για μένα ένα βιβλίο της Δευτέρας Δημοτικού και έμαθα να διαβάζω ελληνικά, προτού ακόμη μάθω το ελληνικό αλφάβητο.
Hans Vogeler
Στις 27 Δεκεμβρίου 1943 αναχώρησε από τη Ρόδο ο Γερμανός υπολοχαγός Hans Vogeler με το καΐκι Laurana και 60 στρατιώτες για να ενισχύσει την στρατιωτική φρουρά της Καρπάθου. Έπιασε όμως φουρτούνα και αναγκάστηκε να μείνει στην Χάλκη μέχρι να φτιάξει ο καιρός.
Ευχαριστημένος από τις διευκολύνσεις που του πρόσφεραν οι Χαλκίτες, τους ρώτησε αν ήθελαν κάποια χάρη κι εκείνοι τον παρακάλεσαν να ανοίξει το Ελληνικό Σχολείο. Παρά τις αντιρρήσεις των Ιταλών, που διατηρούσαν την πολιτική διοίκηση του νησιού, ικανοποίησε την επιθυμία τους. Έτσι ξανάνοιξε το πρώτο ελληνικό σχολείο στα Δωδεκάνησα. Στη συνέχεια ζήτησε από τους συγκεντρωθέντες Χαλκίτες να ψάλλουν τον Ελληνικό Εθνικό Ύμνο παρουσία και των Ιταλών. Πενήντα χρόνια αργότερα, όταν ο Vogeler διηγούταν το περιστατικό, δεν μπορούσε να ξεχάσει τη συγκίνηση ενός γέρου που έκλαιγε από χαρά.
Στις 6 Ιανουαρίου 1944 o Vogeler έφτασε στην Κάρπαθο και αμέσως διαδόθηκε από το πλήρωμα του Laurana, που αποτελείτο από τους Καρπάθιους Μανώλη Πατσουράκη (πλοίαρχο), Χαζή Πατσουράκη, Γεώργιο Ν. Λοΐζο, Κωνσταντίνο Ασπρομάτη, Σταύρο Μαργαρίτη, Γιώργο Πατσουράκη και Μάρκο Ζαράφτη (από το Καστελόριζο), το άνοιγμα των Ελληνικών Σχολείων στην Χάλκη.
Αμέσως, ο γραμματέα της Μητρόπολης Χριστόφορος Σακελλαρίδης με άλλους ιθύνοντες του νησιού ήρθαν σε επαφή με τον Vogeler και του ζήτησαν να ανοίξουν τα Ελληνικά Σχολεία. Εκτός από Διοικητής του γερμανικού λόχου με έδρα τα Πηγάδια, ο Vogeler ανάλαβε και την Διοίκηση των πολιτικών υποθέσεων. Επίσης ο Vogeler είχε κλασική εκπαίδευση, θαύμαζε τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και γνώριζε ότι τα Δωδεκάνησα ήταν ελληνικά από αρχαιοτάτων χρόνων. Είχε πρόσφατο στη μνήμη τον ενθουσιασμό των κατοίκων της Χάλκης στο άνοιγμα των ελληνικών σχολείων και ανταποκρίθηκε στο αίτημα τους.
Οι Καρπάθιοι δεν άφησαν την ευκαιρία ανεκμετάλλευτη, και μέχρι τα τέλη Ιανουαρίου ξανάνοιξαν τα ελληνικά σχολεία, με τους δασκάλους που είχαν παύσει οι Ιταλοί. Στο Απέρι, όπου κατοικούσαν τα περισσότερα Πηγαδιωτάκια, την πρώτη τάξη που άρχιζε με το αλφάβητο ανέλαβε η Μαρίτσα Καπετανάκη, την επόμενη, που αποτελείτο απ’ αυτούς που γνώριζαν να διαβάζουν στην οποία φοίτησα, ανέλαβε ο Νικόλαος Μαυράκης που μας μάθαινε να διαβάζουμε και να γράφουμε, την επόμενη ο Μανώλης Λάμπρος και την μεθεπόμενη, στην οποία εκτός από Ελληνικά διδάσκονταν και άλλα μαθήματα, ανέλαβε ο Χριστόφορος Σακελλαρίδης που ήταν και ο Διευθυντής του σχολείου. Μεταξύ των δασκάλων που δίδαξαν στα άλλα χωριά ήταν: Στην Βωλάδα Ευανθία Μοσχονά, Γιώργος Χιωτάκης, Αννίκα Μαρτή, στην Όλυμπο: Νικίας Κόνσολας, Μηνάς Φιλιππάκης,, Ηλίας Ζωγραφίδης, Γιάννης Κ. Καστελλοριζιός και Κομνηνός Παυλίδης.
Υπήρχαν πολλές ελλείψεις από βιβλία και γραφική ύλη, ευτυχώς όμως αρκετοί είχαν φυλάξει τα ελληνικά βιβλία όταν οι Ιταλοί έκλεισαν τα ελληνικά σχολεία. Επίσης στο Απέρι, σε κάθε μαθητή έδωσαν από ένα μολύβι με το όνομα του συλλόγου των Απεριτών Αμερικής η «ΟΜΟΝΟΙΑ», που τα είχαν στείλει πριν αρχίσει ο πόλεμος. Επειδή δεν υπήρχαν κιμωλίες, παίρναμε κομμάτια γύψου, τα βάζαμε στο φούρνο να ψηθούν, τα κοπανούσαμε να γίνουν σκόνη που ανακατεύαμε με νερό και φτιάχναμε κιμωλίες.
Εκτός από τα Ελληνικά, μας έμαθαν ελληνικά τραγούδια και πρώτα απ’ όλα τον Εθνικό μας Ύμνο, που τον τραγουδούσαμε μέσα στο δρόμο και ιδίως όταν περνούσαμε δίπλα από Ιταλούς, ιδιαίτερα τον Ranalletta. Εκείνοι θύμωναν αλλά δεν μας μιλούσαν, οι δε Γερμανοί χαμογελούσαν και διασκέδαζαν με την αντίδραση των Ιταλών.
Άγγλοι
Στις 17 Οκτωβρίου 1944 έρχονται οι Άγγλοι. Επιστρέψαμε στα Πηγάδια και προτού τελειώσει ο Οκτώβρης τα σχολεία άρχισαν να λειτουργούν. Στο σχολείο μας φοιτούσαν 165 μαθητές με τρεις δασκάλους: Η Μαρία Μακρή δίδασκε τις δύο πρώτες τάξεις, η Φωτεινή Πιττά την Τρίτη και ο Βάσος Οικονομίδης, που ήταν και ο Διευθυντής, Τετάρτη και Πέμπτη. Επειδή δεν υπήρχε σχολικό κτίριο, οι τρεις πρώτες τάξεις εγκαταστάθηκαν στο σπίτι του Μπρα και οι δυο τελευταίες στον γυναικωνίτη της Βαγγελίστρας. Σ’ όλες τις τάξεις υπήρχαν υπερήλικες μέχρι 17 ετών.
Υπήρχε έλλειψη βιβλίων, και εκτός απ’ αυτά που έκρυψαν οι Καρπάθιοι από τους Ιταλούς, οι Άγγλοι έφεραν ελληνικά αναγνωστικά και βιβλία αριθμητικής από την Κύπρο. Όμως, δεν υπήρχαν τετράδια, μολύβια και μελάνι. Οι πιο τολμηροί μπαίναμε από ένα φεγγίτη στο υπόγειο του Διοικητηρίου, όπου βρίσκονταν τα Ιταλικά αρχεία, και ψάχναμε για μισογραμμένες κόλλες, τις κόβαμε στο ίδιο μέγεθος και με βελόνι και κλωστή τις ράβαμε και κάναμε τετράδιο. Για μελάνι χρησιμοποιούσαμε μολύβια της κόπιας. Τα σχίζαμε στη μέση και με ένα ξυραφάκι κάναμε σκόνη το περιεχόμενό τους που το ανακατεύαμε με νερό.
Η δασκάλα μας Φωτεινή Πιττά, είχε μεγάλη θέληση και ενθουσιασμό που μας τον μετέδιδε. Μας έμαθε γραφή, ανάγνωση, ορθογραφία και γραμματική, να κλίνουμε πρωτόκλιτα και δευτερόκλιτα ονόματα και τα ρήματα σε όλους τους χρόνους. Μάθαμε τις τέσσερις πράξεις της αριθμητικής και την “Μέθοδο των τριών”. Μας δίδαξε Αρχαία Ελληνική Ιστορία, Παλαιά Διαθήκη και την Γεωγραφία της Ελλάδος. Πετούσαμε στους επτά ουρανούς, θεωρούσαμε τους εαυτούς μας τυχερούς που γεννηθήκαμε Έλληνες.
Τον επόμενο χρόνο το σχολείο μετακόμισε στο κτίριο του Αλέξη Μανωλάκη και προτού τελειώσει η σχολική χρονιά οι Άγγλοι παραχώρησαν το “Κονάκι”, που με χρήματα της “Σχολικής Επιτροπής Πηγαδιωτών Αμερικής” μετετράπη σε σχολείο. Ο δε Μανώλης Ν. Λάμπρος μας έστειλε από την Αμερική δέκα βαλίτσες γεμάτες γραφική ύλη και μαθητές από την Αθήνα μας έστειλαν μεταχειρισμένα βιβλία.
Στο Απέρι, εκτός από το Δημοτικό σχολείο λειτουργούσε και σχολαρχείο με δυο γυμνασιακές τάξεις με διευθυντή τον Χριστόφορο Σακελλαρίδη. Δίδασκε ο ίδιος με τον Θεολόγο Ανδρέα Ξανθό και τον μαθηματικό Ασπρουλάκη. Σ’ αυτό φοιτούσαν μαθητές και από τα άλλα χωριά.
Το σχολικό έτος 1946-47, με πρωτοβουλία του καθηγητή Αριστοτέλη Σταυράκη, προστέθηκε μια τάξη στο σχολαρχείο Απερίου και με διευθυντή τον ίδιο λειτούργησε ως ημιγυμνάσιο. Κάθε χρόνο προστίθετο μια τάξη, μέχρι που λειτούργησε ως πλήρες γυμνάσιο.
Όταν το 1948 πρωτοπήγα στο Γυμνάσιο περπατούσαμε οκτώ χιλιόμετρα, πήγαινε – έλα, από τα Πηγάδια στο Απέρι. Μετά από δυο μήνες μετακόμισα σε συγγενικό σπίτι στο Απέρι. Τον επόμενο χρόνο πηγαίναμε με φορτηγά αυτοκίνητα και αργότερα με λεωφορεία. Πιο δύσκολα ήταν για τα παιδιά που ερχόντουσαν από τα μακρινά χωριά. Αν δεν έβρισκαν συγγενικό ή φιλικό σπίτι στο Απέρι ή στην Βωλάδα να τα φιλοξενήσουν, έπρεπε να νοικιάσουν κάποιο στάβλο. Μόνα τους μαγείρευαν και έκαμναν τις δουλειές του σπιτιού. Δυο φορές το χρόνο, Χριστούγεννα και Πάσχα, επέστρεφαν στα χωριά τους για να περάσουν τις γιορτές με τις οικογένειες τους.
Τέσσερις καθηγητές δίδασκαν 350 μαθητές σε πέντε τάξεις: Οι φιλόλογοι Αριστοτέλης Σταυράκης και Ιωάννης Σκαρδάσης, ο θεολόγος Αντώνης Μαστρογιάννης και ο μαθηματικός Ανδρέας Κατσάνης, που δίδασκε μαθηματικά, φυσική και γεωγραφία 30 ώρες την εβδομάδα, όπως και οι άλλοι καθηγητές. Πολλοί από τους μαθητές δεν ξέχασαν τον Σκαρδάση, που είχε σπουδάσει στην Γερμανία και ένας επιθεωρητής στην έκθεσή του ανέφερε ότι του άξιζε πανεπιστημιακή έδρα.
Από 50 ως 90 μαθητές φοιτούσαν στην κάθε τάξη και αντί για δύο, τρία παιδιά κάθονταν στο κάθε θρανίο και πολλοί στέκονταν όρθιοι. Υπήρχαν πολλοί υπερήλικες και το πρόβλημα λύθηκε με τις κατατακτήριες εξετάσεις. Κάθε δυο-τρεις μήνες υποβάλλονταν σε εξετάσεις και όσοι τις περνούσαν πήγαιναν στην επόμενη τάξη. Υπήρξαν επιμελείς μαθητές που σε ένα χρόνο έβγαλαν τρεις τάξεις.
Τον επόμενο χρόνο το Γυμνάσιο έγινε εξατάξιο με Γυμνασιάρχη τον μαθηματικό Λεωνίδου από την Χίο με άριστες διοικητικές ικανότητες. Την ίδια χρονιά συμπληρώθηκαν αρκετές ελλείψεις σε διδακτικό προσωπικό, με την φυσιογνώστρια Αναγνωστοπούλου, τον θεολόγο Γιώργο Χαλκιά και τους γυμναστές Κυριαζή και Γκόβα. Μετά από δυο χρόνια ο Λεωνίδου ανέλαβε γυμνασιάρχης στο Βενετόκλειο και γυμνασιάρχης στην Κάρπαθο ανέλαβε, εξίσου ικανός, ο φυσικός Σίμων Χατζησταυρίου από τη Σύμη.
Παρ’ όλες τις ελλείψεις και τις αντιξοότητες που αντιμετωπίσαμε, διδαχθήκαμε ήθος και αποκτήσαμε γνώσεις. Πολλοί συνέχισαν τις σπουδές και άλλοι ασχολήθηκαν με επιχειρήσεις, τέχνες και διάφορα επαγγέλματα με επιτυχία στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, αρκετοί κατέλαβαν πανεπιστημιακές έδρες. Για πολλούς από αυτούς έκλεισε ο κύκλος της ζωής τους και όσοι βρίσκονται στο ηλιοβασίλεμά της διηγούνται με αγάπη τα δύσκολα χρόνια που πέρασαν και εύχονται ο Θεός να αναπαύει τις ψυχές αυτών που βοήθησαν να μάθουν γράμματα κάτω από πολύ δύσκολες συνθήκες.
The Greek schools reopen in Karpathos
By Manolis Cassotis
During the Ottoman rule, Greek education in Karpathos had developed significantly. There were primary schools in all the villages and a secondary school operated in Aperi. The schools were supported by community income and church funds. The Karpathians continued their studies in the gymnasiums or seminaries of Symi, Samos and Smyrna, or in the gymnasiums of Athens and Piraeus. Those who could afford it continued at the University of Athens.
De Vecchi
The same situation continued in the early years of the Italian occupation, where at first the teaching of the Italian language was introduced as optional. But, from 1926 the import of schoolbooks from Greece was prohibited and the Italian language became mandatory. In 1937, De Vecchi, when he took over as governor, turned furiously against the Greek language. All subjects were taught in Italian, and only one hour a week was religious studies taught in Greek.
The Greek teachers were dismissed and those who wanted to continue teaching in Italian were forced to go to the Italian school in Rhodes for further training. Many Karpathian teachers continued to teach in secret. The Italians dismissed and often exiled those of them who were exposed.
Vogeler τα άνοιξε το 1944. In 1937 De Vecchi (left) closed the Greek schools and Hans
Vogeler opened them in 1944.
In place of the dismissed teachers, the Italians brought teachers from Italy, who tried to implement the Italian program that included Fascist Education and pressured the children to enroll in Balilla. To entice the children, during the years of war and famine, they offered free meals to those of them who enrolled in Balilla. Many times, they retaliated by pressuring the parents of the children who did not enroll their children. The parents advised their children to say that their parents were not pressuring them, but that they themselves did not want to enroll.
The Italian teachers were not equally fanatical. The director, Direttore Enrico Falorni in Pigadia, was a teacher with morals and did not mix politics with his educational duties. So was his wife, who taught in kindergarten and the sister-in-law of Lieutenant Colonel Camarda. The behavior of three other teachers, to whom the students gave nicknames, “Daskalaki” (he was short and thin), “Tsoulou” (she braided her hair and tied it in a bun) and “Fakidiara” (her face was full of freckles), was in contrast fanatical. “Daskalaki”, with threats and intimidation, forced the children to sign up for Balilla, while the two other teachers tried to teach the children Italian and pressured them to forget their mother tongue.
“Daskalaki” pressured my then 9-year-old brother and dressed him in Balilla. And when I saw him, I told him: “Our mother will kill you.” Realizing his mistake, he took off Balilla’s clothes and threw them under an olive tree. Together with Elias Matsakis, we collected them, took them back to school, and through the open door of the classroom where the “Daskalaki” was teaching, we threw them and disappeared.
Giovanni Ranalletta served in Aperi. He was a watchmaker, but because he was a fanatical fascist he was appointed a teacher. Maria Teresa served in the school of Volada, quite beautiful and emancipated, whose charms became the apple of discord between the Italian military commander and a captain. Later, when the Germans came, she became the mistress of a German officer, but she also became involved in Allied espionage. Other Italian teachers include Francesco Avagliano, Raffaele Cefola and Licia Festa.
Because there were not enough classrooms in Alexis Manolakis’ building in Konaki, they used George Vlastos’ house for the first grade, which was on the right side of the stairs going up from Vagelistra church. “Fakidiara” read to us from an Italian book, but none of the children understood Italian. All I remember was a photo of Mussolini and another of Saint Francis of Assisi feeding pigeons. But we passed with a grade of sufficiente (sufficient).
On September 6, 1943, the Germans occupied Karpathos and the people of Pigadia were forced to move to other villages, mainly to Aperi. The Italian teachers tried in every way to return to their homeland, and the Italian schools did not reopen. Some Greek teachers continued to teach secretly. I remember that Christofer Sakellaridis taught in his home, together with his son Manolis, Giorge and Manolis Frangiskos Sakellaridis and Minas John Economides. A book from the second grade of elementary school was also found for me and I learned to read Greek, before I even learned the Greek alphabet.
Hans Vogeler
On December 27, 1943, German Lieutenant Hans Vogeler departed from Rhodes with the boat Laurana and 60 soldiers to reinforce the military garrison of Karpathos. However, he was caught in a storm and was forced to stay in Halki until the weather improved.
Pleased with the facilities offered to him by the people of Halki, he asked them if they wanted any favors and they begged him to open the Greek School. Despite the objections of the Italians, who maintained the political administration of the island, he satisfied their wish. Thus, he reopened the first Greek school in the Dodecanese. He then asked the gathered people to sing the Greek National Anthem in presence of the Italians. Fifty years later, when Vogeler was recounting the incident, he could not forget the emotion of an old man who was crying with joy.
On January 6, 1944, Vogeler arrived in Karpathos and immediately spread the word by the crew of the Laurana, which consisted of the Karpathians Manolis Patsourakis (captain), Hazis Patsourakis, George N. Loizos, Konstantine Aspromatis, Stavros Margaritis, Giorge Patsourakis and Markos Zaraftis (from Kastelorizo), about the opening of the Greek Schools in Halki.
Immediately, the secretary of the Metropolis, Christopher Sakellaridis, and other leaders of the island contacted Vogeler and asked him to open the Greek Schools. In addition to being the Commander of the German company based in Pigadia, Vogeler also assumed the Administration of political affairs. Vogeler also had a classical education, admired ancient Greek culture and knew that the Dodecanese had been Greek since ancient times. He had recently remembered the enthusiasm of the residents of Halki for the opening of the Greek schools and responded to their request.
The Karpathians did not leave the opportunity unexploited, and by the end of January the Greek schools had reopened, with the teachers who had been dismissed by the Italians. In Aperi, where most of the Pigadiotans lived, the first class that began with the alphabet was taken over by Maritsa Kapetanaki, the next, consisting of those who knew how to read, which I attended, was taken over by Nicholas Mavrakis who taught us to read and write, the next by Manolis Lambros and the next, in which in addition to Greek other subjects were taught, was taken over by Christofer Sakellaridis who was also the school Principal. Among the teachers who taught in the other villages were: In Volada Evanthia Moschona, Giorge Hiotakis, Annika Marti, in Olympos: Nikias Konsolas, Minas Filippakis, Elias Zografidis, John K. Kastellorizios and Komninos Pavlidis.
There were many shortages of books and stationery, but fortunately many had saved their Greek books when the Italians closed the Greek schools. Also, in Aperi, each student was given a pencil with the name of the Aperitans of America association, “OMONOIA”, which had been sent before the war started. Because there was no chalk, we took pieces of gypsum, put them in the oven to bake, pounded them into powder that we mixed with water and made chalk.
In addition to Greek, they taught us Greek songs and first our National Anthem, which we sang on the street and especially when we passed by Italians, especially Ranalletta. They would get angry but not speak to us, while the Germans would smile and be amused by the Italians’ reaction.
British
On October 17, 1944, the British arrived. We returned to Pigadia and before October was over, the schools began to operate. Our school had 165 students with three teachers: Maria Makri taught the first two grades, Fotini Pitta the Third, and Vasos Economides, who was also the Director, Forth and Fifth. Because there was no school building, the first three grades were installed in Bra’s house and the last two in the women’s section of Vagelistra church. In all grades, there were some students up to 17 years old.
There was a shortage of books, and apart from those that the Karpathians hid from the Italians, the British brought Greek reading and arithmetic books from Cyprus. However, there were no notebooks, pencils or ink. The more daring of us would enter through a window into the basement of the Administration Building, where the Italian archives were located, and we would look for half-written pages, cut them to the same size and sew them together with a needle and thread to make a notebook. We used copy pencils for ink. We would tear them in half and with a razor blade we would turn their contents into powder, which we would mix with water.
Our teacher, Fotini Pitta, had great will and enthusiasm that she passed on to us. She taught us writing, reading, spelling and grammar, to inflect first and second declension nouns and verbs in all tenses. We learned the four arithmetic operations and the “Method of Three”. She taught us Ancient Greek History, the Old Testament and the Geography of Greece. We were flying through the seven heavens; we considered ourselves lucky to have been born Greek.
The following year the school moved to the Alexis Manolakis building and before the school year ended the British ceded the “Konaki”, which with money from the “Pigadiotans of America School Committee” was converted into a school. Manolis N. Lambros sent us ten suitcases full of stationery from America and students from Athens sent us second-hand books.
In Aperi, in addition to the primary school, there was also a school with two high school classes, headed by Christofer Sakellaridis. He taught himself with the theologian Andreas Xanthos and the mathematician Asproulakis. Students from other villages also attended this school.
In the school year 1946-47, on the initiative of Professor Aristotle Stavrakis, a class was added to the Aperi school and, with him principal, it operated as a semi-gymnasium. Each year a class was added, until it operated as a full gymnasium.
When I first went to high school in 1948, we walked eight kilometers, each way, from Pigadia to Aperi. After two months, I moved to a relative’s house in Aperi. The following year, we went by truck and later by bus. It was more difficult for the children who came from distant villages. If they couldn’t find a relative or friend’s house in Aperi or Volada to accommodate them, they had to rent a stable. They cooked and did the housework themselves. Twice a year, at Christmas and Easter, they return to their villages to spend the holidays with their families.
Four professors taught 350 students in five classes: the philologists Aristotle Stavrakis and John Skardasis, the theologian Anthony Mastrogiannis, and the mathematician Andreas Katsanis, who taught mathematics, physics, and geography 30 hours a week, like the other professors. Many of the students did not forget Skardasis, who had studied in Germany and an inspector in his report said that he deserved a university chair.
From 50 to 90 students attended each class and instead of two, three children sat at each desk, and many stood up. There were many elderly students and the problem was solved with the qualifying exams. Every two or three months they took exams and those who passed them went to the next class. There were diligent students who graduated from three classes in one year.
The following year, the Gymnasium became a six-grade school with the mathematician Leonidou from Chios, with excellent administrative skills, as its headmaster. In the same year, several deficiencies in teaching staff were filled, with the physicist Anagnostopoulou, the theologian George Chalkias and the gymnasts Kyriazis and Govas. After two years, Leonidou took over as headmaster in Venetoklio Gymnasium of Rhodes and the equally capable physicist Simon Hatzistavriou from Symi took over as headmaster in Karpathos.
Despite all the shortcomings and adversities, we faced, we were taught morals and acquired knowledge. Many continued their studies and others engaged in business, arts and various professions with success in Greece and abroad, several occupied university chairs. For many of them, the cycle of their lives has closed and those who are at its sunset recount with love the difficult years they spent and pray that God may rest the souls of those who helped them learn letters under very difficult circumstances.
