Μανόλης Μελάς
Πανεπιστημιακός καθηγητής της ιστορίας
ΟΓΔΟΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ 5 ΟΧΤΩΒΡΗ 1944
«17 Οχτώβρη. Η ολοκλήρωση της Επανάστασης και οι τελευταίες δράσεις των επαναστατών»
Το Χρονικό της Επανάστασης
Για την κατανόηση των σχετικών γεγονότων είναι χρήσιμο να αναφερθούν συνοπτικά τα όσα προηγήθηκαν. Ένα χρονικό δηλαδή ή ημερολόγιο ακολουθίας των ιστορικών συμβάντων.
Η Γερμανοκρατία
1943, 3 Σεπτέμβρη
Άφιξη των Γερμανών. Ξεκινά η Γερμανοκρατία που διαρκεί μέχρι τις 4 Οχτώβρη 1944.
– Σύλληψη των Ιταλών στρατιωτικών ( περίπου 2500), που η πλειονότητα ήταν στρατοπεδευμένοι στη Γαματρία Πηγαδίων, και εκτοπισμός τους στην Κρήτη.
– Παραμένουν ωστόσο οι Ιταλοί των δημοσίων υπηρεσιών (Αστυνομία, Τελωνεία, Ταχυδρομεία).
– Οι κάτοικοι υποφέρουν κάτω από τη γερμανική μπότα:
Hρταν Τεντέσκοι κι ήβρα μας απού τη Γεμανία
Απού ΄το πιο χερότεροι από την Ιταλία
Αγγαρίες, επιτάξεις γεωργικής παραγωγής και ζώων, βασανιστήρια στη γκεστάπο του Απερίου Μενεδιατών που έκρυβαν Ιταλικό οπλισμό ενόψει της επικείμενης επανάστασης, δολοφονίες πολιτών.
4 Οχτ.
Η 4η αποστολή αποχώρησης των Γερμανών.
– Αμέσως μετά την αποχώρηση των Γερμανών, συγκέντρωση στελεχών της επικείμενης Επανάστασης στην πλατεία των Μενετών. Ο Μηνάς Αντ. Μελάς ρίχνει την πρώτη τουφεκιά της Επανάστασης.
Η έκρηξη της Επανάστασης – Κάρπαθος και Κάσος Ελεύθερες 7 μήνες πριν από τα λοιπά 12νησα
5 Οχτ.
Η εκδήλωση της Επανάστασης στις Μενετές ενάντια στους Ιταλούς.
– Η εξέγερση είχε λαϊκό και παλλαϊκό χαραχτήρα και περιλάμβανε όλες τις ηλικίες και κοινωνικές τάξεις. Άνδρες με μπαλωμένα ρούχα, ακόμη και ανυπόδυτους («ακαλύκωτους»).
– Τα όπλα ΄μεις επιάσαμε με την αράδαν ούλοι
Γι’ αυτό και ονομάστηκεν η Μενετές μας Σούλι (Αριστ. Παπουτσάκης).
-Συμμετείχαν αμούστακοι έφηβοι, ακόμη και γυναίκες. Διηγούνται λ.χ. οι Αρκάσιοι επαναστάτες ανεβαίνοντας προς Μενετές:
Σαν ήρτασι στ΄Αλακενά βρίσκουσι μια κοπέλα
που παίζει τους δυο τουφεκιές και της φωνάζουν έλα
Να ΄ρθεί στην Επανάσταση εφόσον όπλο πιάνει
Είναι από τις Μενετές η Πόπη Γερογιάννη
(Παπουτσακης)
-Οι Αρκάσιοι φτάνουν στο χωριό πάνω σε φορτηγό (ναύτα):
H ναύτα δε τους χόραγε μ ΄ήρταν και με μουλάρια
κ΄ήρτασι και ξυπόλυτα πάνοπλα παληκάρια (Παπουτσακης)
-Ο εξοπλισμός προήρχετο από τα όπλα των Ιταλών μετά την αιχμαλωσία τους από τους Γερμανούς:
Tα όπλα των καταχτητών κι ούλα τ΄απομεινάρια
Επιάσαμε κι οπλίσαμε 300 παλικάρια (Παπουτσάκης)
Εις τω Ζουριώ τις μεχανές ήτο παρατημένα
Όπλα πολλά των Ιταλων, ούλα ξεστελιασμένα (Μιχ. Λειβαδιώτης)
– Οι ενωμένες δυνάμεις των δύο χωριών συγκεντρώνονται στην πλατεία της 5ης Οχτώβη. Επικρατεί ακραία ένταση. «Πανζου ρλισμός». Πανηγυρικές ζητωκραυγές, πυροβολισμοί, άκρατος ενθουσιασμός. «χαμός».
-Το πλήθος ανεβαίνει στον ιερό βράχο, όπου κηρύσσεται και καθαγιάζεται η επανάσταση. Τα συμβάντα εκεί περιγράφονται αδρά και επιγραμματικά στον επαναστατικό ύμνο, που συνέθεσε ο γηραιός Σακέλης Σακελιάδης:
Eις των Μενετών τον Δήμον και τον ιερόν ναόν
Ανηψώθην η σημαία με τον τίμιο σταυρόν
Κι έτρεχεν ούλος ο κόσμος με ατρόμητη καρδιά
Να ορκιστούν εις τη σημαία που ΄φερε τη λευτεριά
Και η Παναγιά τους βλέπει απ’ το τέμπλο το χρυσόν
και περίσσιο δίνει θάρρος στις ψυχές των μαχητών
-Γίνεται δοξολογία, ευλογούνται τα επαναστατικά όπλα από τον Παπαντώνη και εκφωνούνται πύρινοι πανηγυρικοί λόγοι από τον Ι. Οθείτη και τον Εμμ. Σπανίδη. Aκολουθούν ξέφρενοι πανηγυρισμοί και κρότοι από πυροβόλα όπλα και χειροβομβίδες.
Στη συνέχεια εκλέγεται από το λαό επταμελής Επαναστατική Επιτροπή (ΕΕΜ) από τους B. Γεραπετρίτη, Γ. Γιαννόπουλο, Γ. Λοϊζο, Γ. Μαρή, Β. Οικονομίδη, Ι. Οθείτη, Β. Εμμ. Σπανίδη, Γ. Σακελλιάδη.
– Στο μεταξύ φτάνει στις Μενετές ο επικεφαλής της ιταλικής Αστυνομίας Ερρίκος Πέννα για να επιβάλει την τάξη! Συλλαμβάνεται, αφοπλίζεται από τον Εμμ. Παπαμανόλη και αποχωρεί άπρακτος.
– Αφοπλίζονται οι καραμπινιέροι της τοπικής αστυνομίας.
-Συγκροτούνται περίπολοι και σκοποί για την επιτήρηση κρίσιμων σημείων. Μια τέτοια σκοπιά βρισκόταν στη ακρόπολη, πάνω από το λιμάνι. Ήταν επανδρωμένη από τον Μηνά Αντ. Μελά και τον Γ. Σακέλλη.
Η εξάπλωση της Επανάστασης
– Το απόγευμα αναχωρούν, εποχούμενοι σε φορτηγό, οι Β. Οικονομίδης, Λάζαρος Κοσμάς και Μιχ. Ι. Μαρής (Τράκκας) για να μεταφέρουν το επαναστατικό μήνυμα στα χωριά της νότιας Καρπάθου. Μονάχα οι Πηλιάτες ήταν ήδη οπλισμένοι κι ετοιμοπόλεμοι:
Πήραμε κι από τις Πηλές είδηση βράδυ βράδι
Ότι κι ΄κείνοι είν΄έτοιμοι και ξέρουν ΄πο
σημάδι (Παπουτσάκης)
Συγκροτείται Παγκαρπαθιακή Επαναστατική Επιτροπή (ΠΕΕ) με πρωτοβουλία των Μενεδιατών
6 Οχτ.
Με εισήγηση της Ε.Ε. Μενετών συγκροτείται με έδρα τη Μητρόπολη πενταμελής Παγκαρπαθιακή Επαναστατική Επιτροπή (ΠΕΕ) από διακεκριμένους άνδρες, τέσσερις απεριτο-βωλαδιώτες και ένα Μενεδιάτη δικηγόρο: Xρ. Σακελλαρίδης, Ι. Οικονομίδης (Γιανναγάς), Φρ. Οικονομίδης, Δ. Καπετανάκης, Ι. Γιαννάκης.
Αποστολή της Επιτροπής ήταν ο θεσμικός και αντιπροσωπευτικός ολόκληρου του νησιού συντονισμός της επαναστατικής δράσης και η επικοινωνία με τους Ιταλούς, προκειμένου αυτοί να παραδώσουν την εξουσία. Αλλά και η φροντίδα για την καθημερινότητα του λαού, κυρίως του επισιτισμού.
Έκκληση προς τους Συμμάχους για αποστολή τροφίμων – Θάνατος Γ. Βιττωρούλη
7 Οκτ.
– Επιστολή από την ΠΕΕ προς το Συμμαχικό στρατηγείο στην Αίγυπτο για το τεράστιο επισιτιστικό πρόβλημα των κατοίκων και την ανάγκη αποστολής τροφίμων.
– Την ίδια μέρα, στη διάρκεια δοκιμαστικού χειρισμού βαρέων οπλων, και συγκεκριμένα ενός ολμοβόλου, πληγώνεται θανάσιμα στις Μενετές ένα 25χρονο παλικάρι, πατέρας 2 νηπίων και μοναδικός νεκρός της Επανάστασης. O ήρωας Γ. Βιττωρούλης:
Σκοτώθη σε γυμνάσια ο Βιττωρούλης Γιώργος
Θυμάμαι ήμουν πλάι του που κρέπαρεν ο όλμος (Μιχ. Λειβαδιώτης)
Σε αναγνώριση της αυτο-θυσίας του υπέρ πατρίδος πεσόντος ανδρός το ΔΣ του Δήμου αποφάσισε ομόφωνα το στήσιμο προτομής οφειλόμενης τιμής και μνήμης. Σύσσωμοι έπρεπε να επικροτήσουμε την απόφαση που επιβάλλει τη Μενεδιάτικη Επανάσταση – ορόσημο στη μακραίωνα ιστορία του χωριού.
Η προβληματική συνθηκολόγηση των Ιταλών
9 Οχτ.
Διάσκεψη στη Μητρόπολη των Ιταλικών αρχών (Amenduni [πoλιτ. Διοικητής], Penna (διοικ. Αστυνομίας), Motola [διευθ. Τελωνείων]) και της ΠΕΕ. Οι Ιταλοί συνθηκολογούν αποδεχόμενοι τους όρους των Επαναστατών για παράδοση και μεταβίβαση της πολιτειακής εξουσίας, αλλά αρνούμενοι να παραδώσουν τα όπλα, που δήθεν τα χρειάζονται για την επιβολή της τάξης.
Επιβάλλουν επίσης τον όρο απαγόρευσης της οπλοφορίας σε επαναστάτες κάτω των 21 ετών. Δηλαδή κατά κάποιο τρόπο οι μεν Ιταλοί παραμένουν ένοπλοι, οι δε επαναστάτες άοπλοι!
Το ίδιο βράδι μεταβαίνουν στις Μενετές μέλη της ΠΕΕ για να κοινοποιήσουν στην ΕΕΜ το Σύμφωνο. Αυτό απορρίπτεται άμεσα και κραυγαλέα, και με πυροβολισμούς αποδοκιμασίας από τον Ευάγγελο Άγγελο. Οι εκπρόσωποι της ΠΕΕ αποχώρησαν άπραγοι.
Η Immacolata αναχωρεί για Αίγυπτο SLIDE
10 Οχτ.
Αναχώρηση της Ιμμακολάτας (μικρό ψαροκάικο) για Αίγυπτο. Επιβαίνοντες: Tρεις Αρκάσιοι (Εμμ. Πατσουράκης, Μιχ. Πιττάς, Κ. Λαμπρίδης), δύο Μενεδιάτες (Σοφ. Οικονομίδης, Λάζ. Κοσμάς) και δύο Πηγαδιώτες (Γ. Χριστοδούλου, Ν. Σταματάκης). Μεταφέρουν επιστολές της ΠΕΕ προς τις συμμαχικές αρχές και την εξόριστη Ελληνική κυβέρνηση, που αναφέρεται στην απελευθέρωση της Καρπάθου δι΄ιδίων δυνάμεων και στο κάλεσμα των συμμάχων
να καταλάβουν το νησί.
Το τελικό Σύμφωνο \ Concordato definitivο
11 Οχτ.
Ύστερα από την απόρριψη της συμφωνίας της 9ης Οχτώβρη, όπως αναφέρθηκε παραπάνω, συνέρχονται εκ νέου στη Μητρόπολη οι Ιταλικές αρχές, τα μέλη της ΠΕΕ και της ΕΕΜ, και εκπρόσωποι των χωριών του νησιού.
Στη διάρκεια της διάσκεψης Μενεδιάτες οπλοφόροι που στο μεταξύ είχαν φτάσει στο Απέρι με επικεφαλής τον Εμμ. Σπανίδη (slide) παρατάχθηκαν στο μεγάλο γεφύρι έναντι του Μητροπολιτικού μεγάρου, και συνεχώς πυροβολούσαν στον αέρα προς εκφοβισμό των Ιταλών, που βέβαια δεν ήθελαν συγκρούσεις και αιματοχυσίες.
Έτσι υπεγράφη το τελικό σύμφωνο (concordato definitivo) που επέβαλε την οριστική παράδοση της Ιταλικής αστικής (πολιτειακής) και στρατιωτικής εξουσίας, συμπεριλαμβανομένης της παράδοσης του οπλισμού.
12 Οχτ.
Αφοπλισμός τωn Ιταλών Ολύμπου και Διαφανίου
– Απόσπασμα από οπλοφόρους Επαναστάτες με επικεφαλής τον Βάσο Ανδρέου αποστέλλονται στην Όλυμπο και το Διαφάνι. Εφαρμόζοντας τις επιταγές της «Τελικής Συμφωνίας» αφοπλίζουν τους καραμπινιέρους του αστυνομικού σταθμού και τους τελωνοφύλακες.
Ο επικεφαλής του σταθμού αρνείται αρχικά να παραδώσει το όπλο του. Ο εκ των Επαναστατών Μηνάς Μελάς θυμάται τις δικαιολογίες του Ιταλού: Voglio trovare il mio superiore per dare la mia pistola! Δηλαδή «το πιστόλι μου θα το παραδώσω μονάχα σε ανώτερό μου»!
13 Οχτ.
Προσόρμιση της Immacolata στο Αβουκίρ στο Δέλτα του Νείλου και εν συνεχεία την επόμενη μέρα στην Αλεξάνδρεια, όπου παραδίδουν τις επιστολές των Καρπαθίων στους Έλληνες και τους Βρετανούς. Οι τελευταίοι καλούνται να καταλάβουν το νησί.
Oι Bρετανοί στην Κάρπαθο – Αγγλοκρατία
Η Βρετανική αποστολή – από το ημερολόγιο του πλοιάρχου της Τερψιχόρης Dennis SLIDE
Το ημερολόγιο ήρθε στο φως από τον υπογράφοντα το καλοκαίρι του 2013 κατά την έρευνα στα αρχεία της Βρετανικής ναυτικής ιστορίας στο Λονδίνο. Πρωτοδημοσιεύτηκε από τον ιστορικό-συγγραφέα Μανόλη Κασσώτη, που τον ευχαριστώ για την πολύτιμη συμβολή του στη συγγραφή του παρόντος κειμένου.
16 Οχτ.
– Η Αγγλική αποστολή στην Κάρπαθο ονομάστηκε Operation Captive, δηλαδή ‘επιχείρηση αιχμάλωτος’, διότι αφορούσε και την αιχμαλωσία του Ιταλικού στρατού κατοχής.
Βρετανικός στολίσκος αποτελούμενος από δύο αντιτορπιλικά (Terpsichore και Cleveland) σαλπάρει για Κάρπαθο. SLIDE
17 Οχτ.
Πρωί. Άφιξη των Βρετανών στο νησί. Αγκυροβολούν στον κόλπο των Πηγαδίων. Αποβιβάζονται με βάρκες οι πλοίαρχοι των Terpsichore (Dennis) και Cleveland, και λοιποί Βρετανοί αξιωματούχοι. Επίσης ένας λόχος από 37 ένστολους οπλοφόρους.
Αργότερα προστίθεται στρατιωτικό σώμα από Ινδούς στρατιώτες της Βρετανικής κοινοπολιτείας.
To Iνδικό Νεκροταφείο στο Σάνταλο καταστράφηκε δυστυχώς από εμάς τους αγνώμονες. Το ίδιο συνέβη με το Cemeterio dei Soldati Italiani (Iταλικό νεκροταφείο) στο Πλατύολο.
Κατέβηκε από το Terpsichore και ο Έλληνας λοχαγός Γ. Γιανναρόπουλος και οι επτά του πληρώματος της Immacolata. Ξεφορτώνονται επίσης 15 τόνοι τρόφιμα για τον χειμαζόμενο λαό του νησιού.
Στην προκυμαία τους υποδέχονται με ενθουσιασμό πλήθος κόσμου με παρόντες τον Δήμαρχο Απερίου Ορφανίση και τους Δημάρχους των άλλων κοινοτήτων. Παρίστανται και πολλοί επαναστάτες.
Οι τελευταίες δράσεις των επαναστατών – Σύλληψη Ιταλών στρατιωτικών και λιμενικών
και επιβίβασή τους στα πολεμικά πλοία
17-18 Οχτ.
Οι Βρετανοί αποκαλούν τους επαναστάτες Guerrilas, δηλ. άτακτους αντάρτες. Τους αναθέτουν μια κρίσιμη και ριψοκίνδυνη αποστολή. Να συλλάβουν τους Ιταλούς της Καρπάθου και Κάσου και να τους μεταφέρουν στα πλοία. Πράγμα που έκαναν, με σχετική ευκολία, αφού οι Ιταλοί θεωρούσαν μάταιη την αντίσταση στο τέλος του Πολέμου Και προτιμούσαν τη Βρετανική αιχμαλωσία ως λύτρωση , μπροστά στη βία και τις απειλές των Γερμανών και το πολεμικό μένος των Μενεταρκασίων Επαναστατών.
Για το την περισυλλογή των Ιταλών από την Κάσο , την Όλυμπο και το Διαφάνι οι επαναστάτες μετέβησαν με το Cleveland στις 17 και 18 Οκτ. αντίστοιχα. Προφανώς σε αυτό επέβαιναν Μενεταρκάσιοι οπλοφόροι για την περισυλλογή των Ιταλών.
Σύμφωνα με το Ημερολόγιο, οι συλληφθέντες Ιταλοί ήταν 229. Σε αυτούς προστίθενται και 10 Γερμανοί Οι περισσότεροι βέβαια ήταν στρατιωτικοί από τον Βρόντη, αλλά και από βάσεις/καταβλισμούς και συναφείς πυροβολαρχίες.
Αλλά και σκόρπιους Ιταλούς που διέφυγαν από τους Γερμανούς και τους έκρυβαν οι ντόπιοι, όχι σπάνια ως ερωτικούς φυγάδες!
Έτσι έκλεισε ο κύκλος της επαναστατικής δράσης των Μενεδιατών οπλοφόρων.
Αλλά και μετά από αυτό, ακόμη και μέσα στο Νοέμβρη, η ΠΕΕ και η ΕΕΜ παραμένουν εν ενεργεία, όπως φαίνεται από σχετικά έγγραφα που εκδίδουν.
Η Βρετανική Στρατιωτική Διοίκηση (British Military Administration=BM) και αποικιακές βλέψεις
Σύμφωνα με τις ενδείξεις οι Βρετανοί ήρθαν για να μείνουν και όχι ως μεταβατική κατάσταση, που θα τερματιστεί με την παράδοση των δύο νησιών στην Ελλάδα.
Αυτό διαφαίνεται από το περιεχόμενο του Ημερολογίου της Τερψιχόρης και άλλες στρατηγικές μεθοδεύσεις μετά την απόβαση:
Eμφανίζουν την απελευθέρωση των νησιών ως αποκλειστικά δικό τους επίτευγμα. Προς τούτο καμία αναφορά σε Επανάσταση ή σε Επαναστατικές Επιτροπές, τίποτε για τους απεσταλμένους της ΠΕΕ και τα έγγραφα/μηνύματά της προς αυτούς.
Ούτε αναφέρεται ότι οι απεσταλμένοι γραμματοκομιστές ήταν μεταξύ των επιβατών του Τερψιχόρη. Ούτε κάνουν μνεία για την Ιμμακολάτα που την άφησαν πίσω, αγνοώντας ότι αυτή αποτελούσε το μοναδικό βιοποριστικό μέσο του φτωχού Μανόλη Πατσουράκη, πλοιάρχου της Immacolatas.
Ωστόσο, για την εξυπηρέτησή τους χρησιμοποιούν τους επαναστάτες (στην περισυλλογή των Ιταλών). Που όμως δεν τους αποκαλούν έτσι, αλλά guerrillas, δηλαδή άτακτους αντάρτες.
Φροντίζουν να έχουν καλές σχέσεις με τους ντόπιους και να τους καλοπιάνουν προκειμένου να μην επιζητούν ένωση με την πατρίδα και να μην διαμαρτύρονται για τη Αγγλική παρουσία. Ας σημειωθεί εδώ η κατασκοπευτική/προπαγανδιστική δράση κατά των Άγγλων από τον Λάζαρου Κοσμά, που συχνά ταξίδευε στην Κρήτη και ενημέρωνε τις Ελληνικές αρχές.
Επίσης πουλούσαν εκδούλευση στους Καρπάθιους απασχολώντας τους σε υπηρεσίες (όπως λ.χ. τον Λογ. Διακίδη στο Ταχυδρομείο), και στην τοπική Αστυνομία. Παράδειγμα ο Μηνάς Αντ. Μελάς που υπηρέτησε ως αστυνομικός BMA στην Κάσο.
Kαι τέλος, έβγαζαν την εφημερίδα «Κάρπαθος – Δελτίον Ειδήσεων των Βρετανικών Υπηρεσιών Ειδήσεων» στα ελληνικά και αγγλικά στο τυπογραφείο Λογοθέτη για την ενημέρωση των ντόπιων γύρω από την εξέλιξη του Πολέμου και για ειδήσεις και θέματα τοπικού ενδιαφέροντος, ακόμη και για διασκέδαση, λ.χ. κινηματογράφος.
Δεν πέτυχαν το στόχο τους. Το 1946 το Συνέδριο της Ειρήνης στο Παρίσι ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών Molotov επέμεινε να δοθούν τα 12νησα στην Ελλάδα. Έτσι το Μάρτη του 1947 πραγματοποιήθηκε η Ενσωμάτωση στον Εθνικό κορμό.
Η ομιλία του κ. Μελά πραγματοποιήθηκε στις 7 Οκτωβρίου 2024 στην αίθουσα εκδηλώσεων του π. Δημοτικού σχολείου Μενετων
8.10.2024
Καρπαθιακα Νέα