Γράφει ο Χρήστος Βλαχογιάννης*
Αγαπητοί μου αναγνώστες
Μαγεμένος για ακόμα μία φορά από το πρόσφατο ταξίδι μου στην Κάρπαθο, θα αφιερώσω το σημερινό μου άρθρο στο άγριας ομορφιάς και λεβεντωσύνης νησί των Δωδεκανήσων.
Θα προσπαθήσω δε μέσα από την μαγεία της ετυμολογίας αλλά και του φακού να σας δώσω την ατμόσφαιρα που έζησα και που αντιπροσωπεύει σε μεγάλο βαθμό αυτό που πραγματικά είναι η Ελλάδας μας, ένας ευλογημένος δηλ. τόπος, με ευλογημένους και προκομμένους και ήρεμους ανθρώπους, που τον σέβονται, τον εκτιμούν γι’ αυτά που τους προσφέρει, και που τραγουδούν αυτόν (τον τόπο) και την ζωή που διάγουν σε κάθε τους βήμα, σε κάθε ευκαιρία, με ένα τρόπο αγνό, ανόθευτο κι ανέγγιχτο από τους σύγχρονους βαρβαρισμούς.
Ας αρχίσω με την ετυμολογία της Καρπάθου, που δεν είναι διόλου εύκολη και τούτο διότι δεν υπάρχουν σίγουρες απόψεις, παρά μόνον εικασίες κατά προσέγγισιν. Κάποιες απ’ αυτές θα παραθέσω και βγάλτε και μόνοι σας συμπέρασμα.
Με την αποκρυπτογράφηση της Γραμμικής Α, ασχολήθηκε και ο καθηγητής Cyrus Gordon (Evidence for the Minoan Language). Μεταξύ των άλλων αναφέρει τον εικονικό συλλαβισμό Ka-Pa-To-Ra, που σημαίνει κάτι που στέκεται υψηλά, όπως ο στύλος ή το βουνό, και όταν η συλλαβή Ra μεταφερθεί μετά το Ka και μετατραπεί σε Ka-Ra-Pa-To, τότε μας παραπέμπει στην ομηρική ονομασία της Καρπάθου, ως Κραπάθου (Ιλ. Β, 676-7): «Οἳ δ᾽ ἄρα Νίσυρόν τ᾽ εἶχον Κράπαθόν τε Κάσον τε / καὶ Κῶν Εὐρυπύλοιο πόλιν νήσους τε Καλύδνας…» [Τους άνδρες απ’ την Νίσυρο, την Κάρπαθο, την Κάσο, και απ’ τις Καλύδνες και απ’ την Κω, την πόλιν του Ευρυπύλου].
Μια εξήγηση για την αρχαιοπρεπή ονομασία της στην Γραμμική Α είναι πως επειδή στην Κάρπαθο ως επί το πλείστον πνέουν δυτικοί άνεμοι, οι προϊστορικοί άνθρωποι, πηγαίνοντας για την Κρήτη, θα έπλεαν με τα μικρά πλεούμενά τους κατά μήκος τής ανατολικής πλευράς τής Καρπάθου. Και όπως περνούσαν κοντά στην ακτή, τα βουνά της Καρπάθου θα τους φαίνονταν πανύψηλα και θα τους εντυπωσίαζαν, και δεν αποκλείεται να έδωσαν στο νησί την ονομασία που περιέχει τα σύμφωνα K-r-p-t, από τα οποία προήλθε και η ονομασία Κάρπαθος.
Σύμφωνα με τον καθηγητή, Γ. Μωραλίδη, το όνομα παράγεται με αναγραμματισμό εκ του κάπρα, δηλαδή την αίγα. Ο ίδιος γράφει για το «νησί των αιγάγρων και το αρχιπέλαγος των αιγών».
Στο Λεξικό τού Σκαρλάτου Βυζαντίου διαβάζουμε πως η Κάρπασος είναι «είδος λεπτοτάτου λιναρίου της Ισπανίας και Κάρπασα και Καρπάσινα τα απ’ αυτού υφαινόμενα (ίσως εις την νήσον Κάρπαθον) λεπτά υφάσματα».
Ενισχυτικό τής περί λιναριού άποψης και πως μ’ αυτό ύφαιναν στην Κάρπαθο, είναι η πληροφορία, που μας δίνει ο Παυσανίας στα «Αττικά», πως το άκαυτο φυτίλι, που άναβε μέρα-νύχτα μπροστά στο άγαλμα της Θεάς Αθηνάς τού Παρθενώνα, ήταν από λινάρι τής Καρπάθου.
Η γνωστότερη, αλλά όχι και επικρατέστερη θεωρία για το όνομα της Καρπάθου, κυκλοφόρησε μόλις το 1993, όπως μας πληροφορεί ο ερευνητής, Γιώργος Τσαμπανάκης.
Σ ένα συνέδριο που γινόταν στην Κάρπαθο, άκουσε τον αείμνηστο Λεντάκη να λέει ότι οι παλαιοί κάτοικοι του νησιού άρπαξαν (ρ. αρπάζω, δασυνόμενο), έκλεψαν δηλ. τους Ολύμπιους Θεούς και τους κατέβασαν στο νησί. Για την πράξη αυτή, ονομάστηκαν «Αρπάθεοι». Αργότερα μετατράπηκαν σε Καρπάθεοι (η δασεία ως Κ, βλ. carpe diem=άρπαξε την μέρα) και η ονομασία του νησιού, Κάρπαθος.
Ίσως αυτό να έχει σχέση και με την γραφική Όλυμπο, την κωμόπολη που δεσπόζει στα βόρεια του νησιού, της οποίας το όνομα ετυμολογείται εκ του επιτ. ο + λάμπω (από τα χιόνια).
Είπα όμως πιο πάνω πως το νησί έχει άγρια ομορφιά.
Άγριος είναι ο ζων στους αγρούς, ο τραχύς, και επί θηρίων ο κακός. Ετυμολογία εκ του αγρός (άγω + άρουρα=γη, χώμα).
Οι ευρωπαϊκές γλώσσες, έχουν δανειστεί την έννοια του άγριου εκ του ελληνικού σέλμα = ύλη, κι αυτό εκ του σύλFη = δάσος, δρυμός. Οι Λατίνοι είπαν το δάσος, silvacus, εκ του silva =ύλη, δρυμός. Εκείθεν οι Γάλλοι είπαν τον άγριο sauvage, οι Ιταλοί salvàtico και selva το δάσος, οι Ισπανοί saivaje, και οι Άγγλοι savage.
Και ο αγνός όμως προέρχεται εκ της ίδια ρίζας, το δασυν. ρήμα αγέομαι>άγομαι. Αγε-νός >αγνός.
Σύμφωνα με το λεξικό Σουΐδα ο ήρεμος, η ηρεμία, «ἀτρεμία τις οὖσα, κατὰ στέρησιν τοῦ τρέμειν, οἷον ἡ ἀκινησία». Κάτι δηλ. που δεν τρέμει, δεν κινείται, το ακίνητο.
Οι ευρωπαϊκές γλώσσες εκφράστηκαν κατά περίεργο τρόπο για τον ήρεμο, δανειζόμενες την ρίζα εκ του ελληνικού καίω και ιδίως το παράγωγο καύμα (=κάψιμο, ζέστη, το κάμα όπως λέμε στην καθομιλουμένη). Οι Λατίνοι το είπαν cauma, οι Γάλλοι calme, οι Ιταλοί και οι Ισπανοί calma, και οι Άγγλοι calm. Αντιδάνειο το καλμάρω (=ηρεμώ) αλλά και η ναυτική ορολογία, κάλμα, η νηνεμία, η γαλήνη.
Και τελειώνω με τις μαντινάδες, τους αυτοσχέδιους στίχους, που αποτελούν μέσο αυθόρμητης λαϊκής έκφρασης σε αρκετά μέρη της Ελλάδας, με πιο γνωστή περιοχή να είναι η Κρήτη.
Η λέξη λένε πως ετυμολογικώς προέρχεται εκ του ιταλικού ρήματος mandare (mando =στέλνω). Όταν δούμε όμως την ιστορία των μαντινάδων, θα καταλάβουμε πως και πάλι η ρίζα του είναι ελληνική.
Η μαντινάδα καταρχήν συνδέθηκε με τους χρησμούς, τον Κλήδονα, καθώς και με την συνήθεια των Κρητών και ιδιαίτερα των νέων να μαντατεύουν, δηλαδή να στέλνουν ο ένας στον άλλο διάφορα μαντάτα (μηνύματα), εκφράζοντας με τρόπο ποιητικό τα συναισθήματά τους. Αντλούν δε την θεματολογία τους από κάθε δραστηριότητα της ζωής, όχι µόνο στον έρωτα, αλλά και στον θάνατο, την μοναξιά, τα όνειρα, την φιλία, την παρέα, την ξενητειά, τις αστείες στιγμές τής καθημερινότητας, ακόμα και την παρανομία.
Φυσικά η Κάρπαθος όχι μόνον δεν υπολείπεται της Κρήτης σε μαντινάδες αλλά εξ όσων προσωπικώς παρατήρησα και κατέγραψα είναι ανώτερη των Κρητών, σε επίπεδο έμπνευσης, δημιουργίας και κυρίως ποικιλίας ήχων.
Πάμε στην ρίζα του mandare, που είναι οι ελλ. λέξεις μάρη (=χείρ) + δί-δω. Οι Λατίνοι είπαν το ρήμα εντέλλομαι ως mando (manus + do). Οι Γάλλοι mander, οι Ιταλοί mandare, οι Ισπανοί mandar, οι Άγγλοι mandate (=εντολή), και οι Γερμανοί Mandant (=ο εντολοδότης). Αντιδάνειο το μαντάτο.
Τελειώνοντας τα δύο πανηγύρια που παρακολούθησα, στο Τρίστομο (Ταξιάρχες) και την Όλυμπο (Άγ. Μηνάς), θέλησα κι εγώ να φτιάξω μια μαντινάδα αποχαιρετισμού, που την είπα απαγγέλοντας τους στίχους κι όχι τραγουδώντας τους. Αυτό θα το κάνω του χρόνου.
«Σας ετιμούμε φίλοι μου κι όλους σας αγαπούμε/ του χρόνου να ’στε σίγουροι εδώ θα ξαναρθούμε».
Ο Χρήστος Βλαχογιάννης είναι Καθηγητής Μουσικής & Διευθυντής Χορωδιών. Παρατηρήσεις ή ερωτήσεις σας μπορείτε να στέλνετε στο vlaxojohnmes@gmail.com.
22.11.2025
Καρπαθιακά Νέα
