Μετά την κατάληψη των Δωδεκανήσων από τις γερμανικές δυνάμεις το 1943, η Wehrmacht αναδιάταξε την άμυνα του νοτιοανατολικού Αιγαίου, αναγνωρίζοντας την περιοχή ως κομβικής σημασίας για τον έλεγχο των θαλάσσιων και αεροπορικών διαδρομών προς Κρήτη και Μέση Ανατολή. Στο νέο αυτό πλέγμα άμυνας εντάχθηκαν και οι μονάδες των Ταγμάτων 999, ένας ιδιαίτερος σχηματισμός αποτελούμενος από στρατιώτες που το ναζιστικό καθεστώς θεωρούσε «πολιτικά αμφίβολους» ή πειθαρχικά προβληματικούς. Παρά την προέλευσή τους, τα Τάγματα 999 τοποθετήθηκαν σε νευραλγικά σημεία και συχνά επάνδρωναν φρουρές μεγάλης σημασίας.
Η Κάρπαθος (Σκάρπαντο), αν και γεωγραφικά απομονωμένη, αποτέλεσε κρίσιμο κρίκο στην αμυντική αλυσίδα μεταξύ Ρόδου και Κρήτης. Τα νέα τεκμήρια που διασώζονται στο αρχείο του συμπατριώτη μας, συλλέκτη Ιωάννη Βασιλάκη, ρίχνουν φως στη σύνθεση, την ισχύ και τη διασπορά των γερμανικών μονάδων στο νησί, αποκαλύπτοντας μια στρατιωτική παρουσία πολύ μεγαλύτερη και πιο σύνθετη από όσο είχε εκτιμηθεί μέχρι σήμερα.
Η Γερμανική Παρουσία στην Κάρπαθο (1943–1944):
Οργάνωση, Οχυρώσεις και Επιχειρησιακός Ρόλος ενός Αιγαιακού Φρουρίου
γράφει ο Ιωάννης Βασιλάκης
Η Κάρπαθος, το δεύτερο μεγαλύτερο νησί της Δωδεκανήσου, αποτέλεσε για δεκαετίες ένα «λευκό σημείο» στη μελέτη της γερμανικής κατοχής.
Η γεωγραφική της απομόνωση, η περιορισμένη αλληλογραφία της γερμανικής φρουράς και η ελάχιστη παρουσία της σε βασικές επιχειρήσεις του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου συνέβαλαν στη δημιουργία μιας εικόνας περιφερειακής και ασήμαντης στρατιωτικής θέσης. Ωστόσο, η πρόσφατη πρόσβαση στα επίσημα στρατιωτικά αρχεία της Ομοσπονδιακής Γερμανίας, αποκαλύπτει μια εντελώς διαφορετική πραγματικότητα: το νησί υπήρξε συνειδητή επιλογή οχύρωσης και κρίσιμος κρίκος της «αλυσίδας άμυνας» Ρόδου– Καρπάθου–Κάσου.
Η γερμανική παρουσία στην Κάρπαθο δεν περιορίστηκε σε απλή κατοχή. Περιελάμβανε οργανωμένες μονάδες οχυρών, πυροβολικού, παρατήρησης και αντιαεροπορικής άμυνας, καθώς και την αξιοποίηση του ιδιαίτερα δύσβατου ανάγλυφου του νησιού.
Το παρόν κεφάλαιο παρουσιάζει, με βάση πρωτογενείς πηγές, την οργάνωση, τις επιχειρησιακές δυνατότητες και τον πραγματικό ρόλο της γερμανικής φρουράς στην Κάρπαθο κατά το 1943– 1944.
ΓΕΡΜΑΝΙΚΟΣ ΕΠΙΧΕΙΡΗΣΙΑΚΟΣ ΧΑΡΤΗΣ
Διάταξη VI./999 σε Κάρπαθο – Κάσο (Οκτώβριος 1943) Ο χάρτης δείχνει όλες τις τοποθεσίες όπου η μονάδα 999 εγκατέστησε:
• λόχους
• διμοιρίες
• ομάδες μάχης
• σημεία παρατήρησης
• σημεία διοίκησης
Στρατηγικό πλαίσιο και πολιτική κατάσταση (1943)
Μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας στις 8 Σεπτεμβρίου 1943, οι γερμανικές δυνάμεις κινήθηκαν ταχύτατα για να καταλάβουν τις ιταλικές θέσεις στη Δωδεκάνησο.
Η Κάρπαθος, σε αντίθεση με τη Ρόδο και τη Λέρο όπου σημειώθηκαν σφοδρές μάχες, πέρασε στον γερμανικό έλεγχο χωρίς αντιστάσεις, νωρίτερα, το τηλεγράφημα της 7 ης Σεπτεμβρίου 1943 το αποδεικνύει ξεκάθαρα.
Η μικρή ιταλική φρουρά αφοπλίστηκε και οι Γερμανοί εγκατέστησαν άμεσα τμήματα της Sturm-Division Rhodos, της κεντρικής διοίκησης όλων των γερμανικών δυνάμεων στα Δωδεκάνησα.
Η θέση της Καρπάθου επέτρεπε τον έλεγχο:
• του θαλάσσιου άξονα Ρόδου–Κρήτης,
• της διόδου από την Ανατολική Μεσόγειο προς το Αιγαίο,
• των κινήσεων συμμαχικών υποβρυχίων και καταδρομέων,
• της επικοινωνίας Ρόδου–Κάσου.
Οι παράγοντες αυτοί εξηγούν την απόφαση της γερμανικής διοίκησης να εγκαταστήσει μόνιμη φρουρά και πυροβολικό στο νησί.
Τηλεγράφημα (ασύρματος)
Αποστολέας: Marga Παραλήπτης: Marga (συχνό σε γερμανικά έγγραφα — σημαίνει εσωτερικός αποδέκτης της ίδιας υπηρεσίας, για καταχώριση)
Ημερομηνία: 7.9.1943 Ώρα: 07:45 το πρωί
Τόπος αποστολής: Σκάρπαντο (Κάρπαθος)
Καιρικές συνθήκες: βροχή, καθαρότερα αργότερα
Κύριο μήνυμα: Το έκτο Τάγμα VI / 999 έφθασε στη Κάρπαθο.
Η εκφόρτωση βρίσκεται σε εξέλιξη.
Υπογραφή: Marga Το VI./999 –
Η δύναμη οχυρώσεως της Καρπάθου
Πρωταγωνιστικό ρόλο στην άμυνα του νησιού είχε το VI. Festungs-Infanterie-Bataillon 999, το οποίο υπαγόταν στο Festungs-Regiment 999. Επρόκειτο για τάγμα οχυρώσεως, στελεχωμένο σε μεγάλο βαθμό με «πειθαρχικούς» στρατιώτες, που χρησιμοποιούνταν σε αποστολές στατικής άμυνας σε απομονωμένες περιοχές.
Δομή του τάγματος Σύμφωνα με τα γερμανικά οργανογράμματα (Gliederungen), το VI./999 διέθετε:
• Λόχο Διοικήσεως (ασύρματοι, τηλεφωνητές, όλμοι, αντιαρματική ομάδα)
• 1ο Λόχο Οχυρών
• 2ο Λόχο Οχυρών
• 3ο Λόχο Οχυρών
• 4ο Λόχο Οχυρών
Κάθε λόχος διέθετε 2–3 διμοιρίες, πολυβόλα MG34/42, αντιαρματικά τυφέκια Panzerbüchse ή μικρά Pak, καθώς και προσωπικό ειδικά εκπαιδευμένο σε στατική άμυνα.
Η εικονογραφημένη απεικόνιση (Gliederung) του τάγματος για τη «Skarpanto» αποτυπώνει με τυπικά γερμανικά στρατιωτικά σύμβολα:
• Μαύρο τρίγωνο (Festung) στην κορυφή: ένδειξη ότι πρόκειται για μονάδα φρουρίου.
• Τον αριθμό VI./999, που ορίζει το 6ο τάγμα του φρουριακού συντάγματος 999.
• Ένα πρώτο πλαίσιο Λόχου Διοικήσεως, με σύμβολα ασυρμάτου, τηλεφώνου, όλμου και αντιαρματικών, που αποτελούσε την «καρδιά» του τάγματος, υπεύθυνη για τον συντονισμό των οχυρών θέσεων.
• Τέσσερα διαδοχικά πλαίσια που αντιστοιχούν στους τέσσερις λόχους πεζικού οχυρώσεως. Οι ενδείξεις «2+12» αποδίδουν περίπου τη σύνθεση σε αξιωματικούς και υπαξιωματικούς, τα γράμματα m ή Z δηλώνουν τη μορφή του λόχου (μηχανοκίνητος ή στατικός – Zug), ενώ τα ψηφία «5/3» αντιστοιχούν στον αριθμό των βαρέων όπλων (πολυβόλα και αντιαρματικά) ανά λόχο.
Η εικόνα που προκύπτει είναι αυτή ενός πλήρους τάγματος οχυρώσεως, με σαφή διάκριση διοίκησης και τεσσάρων λόχων μάχης, ικανού να επανδρώνει σειρά οχυρών θέσεων γύρω από τα υψώματα, τα λιμάνια και τα βασικά περάσματα της Καρπάθου.
Μετάφραση:
• Στρατός Ξηράς και Waffen-SS = μαύρο
• Αεροπορία (Luftwaffe) = πράσινο
• Ναυτικό (Marine) = μπλε
• Ιταλοί και λοιπές μάχιμες ή βοηθητικές μονάδες = βιολετί
• (Αυτά είναι χρωματικοί κώδικες που χρησιμοποιούνταν στον χάρτη επιχειρήσεων.)
Τίτλοι στηλών Γερμανικά Ελληνικά Επεξήγηση Stzpkt. bzw Stzpktgrp.
Οχυρό ή Ομάδα Οχυρών Το σημείο ή η ομάδα αμυντικών θέσεων. Eingesetzte Einheit Αναπτυγμένη Μονάδα Ποια μονάδα είναι τοποθετημένη στο σημείο. Kopfstärke je Einheit Δύναμη προσωπικού ανά μονάδα Αριθμός στρατιωτών ανά μονάδα. Gesamt Kopfstärke Συνολική δύναμη προσωπικού Σύνολο στρατιωτών στο σημείο.
Truppeneigene Waffen Όπλα οργανικών μονάδων Οπλισμός που ανήκει στις ίδιες τις μονάδες (π.χ. πολυβόλα, όλμοι). Bodenständige Waffen Σταθερά (εγκατεστημένα) όπλα Πυροβολικό, αντιαεροπορικά ή παράκτια πυροβόλα. Verpflegung Εφοδιασμός / Τροφοδοσία Επίπεδο ανεφοδιασμού ή κωδικός διατροφής.
Συντομογραφίες όπλων Συντομογραφία Ερμηνεία Ελληνικά l.M.G. leichtes Maschinengewehr ελαφρύ πολυβόλο s.M.G. schweres Maschinengewehr βαρύ πολυβόλο le.Gr.W. / s.Gr.W. leichter / schwerer Granatwerfer ελαφρύς / βαρύς όλμος s.Pz.B. schwere Panzerbüchse βαριά αντιαρματική καραμπίνα 3,7 cm Pak 3,7 εκατοστών Panzerabwehrkanone αντιαρματικό πυροβόλο 3,7 εκ. Kw.K. Kampfwagenkanone πυροβόλο άρματος le.Flak / s.Flak leichte / schwere Flak ελαφρύ / βαρύ αντιαεροπορικό πυροβόλο J.G. / l.A.G. Infanteriegeschütz / leichtes Artilleriegeschütz πεζικού / ελαφρύ πυροβόλο Σύνθεση της φρουράς – Stützpunktübersicht Skarpanto
Σε ειδική Επισκόπηση Φρουρίων (Stützpunktübersicht) για την Επιχειρησιακή Περιοχή Ανατολικού Αιγαίου καταγράφονται αναλυτικά οι γερμανικές δυνάμεις στη «Skarpanto»:
1. 3ος Λόχος / VI Τάγμα / Μονάδα 999 → 132 + 31 = 163 άνδρες
2. Επιπλέον τμήμα 3./VI./999 → 38 άνδρες
3. 2ος Λόχος / VI./999 → 137 + 8 = 145 άνδρες
4. Απόσπασμα 2./VI./999 → 30 άνδρες
5. Τμήματα του 1./VI./999 → 14, 65 και 79 + 7 = 86 άνδρες
Πέραν των χερσαίων δυνάμεων καταγράφονται:
• 27 άνδρες της Kriegsmarine (γερμανικό ναυτικό)
• 19 άνδρες της Luftwaffe Το συνολικό άθροισμα ανέρχεται σε 587 άνδρες του Heer και του 999, στους οποίους προστίθενται οι 27 ναύτες της Kriegsmarine και οι 19 άνδρες της Luftwaffe, φθάνοντας τους 614 στρατιώτες.
Ο αριθμός αυτός, για ένα νησί με πληθυσμό περίπου 7.000 κατοίκων, είναι ενδεικτικός της βαρύτητας που απέδιδε η γερμανική διοίκηση στην Κάρπαθο.
2.3 Αποστολή
Το VI./999 ήταν υπεύθυνο για:
• τη δημιουργία οχυρών και πολυβολείων σε επίκαιρα υψώματα,
• την άμυνα των ακτών και των κύριων οδικών αρτηριών,
• τη φύλαξη στρατιωτικών αποθηκών και θέσεων πυροβολικού,
• τη συνεργασία με τις μονάδες παρατήρησης και αντιαεροπορικής άμυνας.
Η παρουσία του τάγματος κατατάσσει την Κάρπαθο στην κατηγορία των φρουρίων πρώτης γραμμής, θέσεων δηλαδή με στατική άμυνα υψηλής σημασίας για το σύστημα επιχειρήσεων της Sturm-Division Rhodos. VI./999
Το 6ο Τάγμα του 999 Φρουριακού Συντάγματος (VI. Festungs-Infanterie-Bataillon 999)
Το διάγραμμα είναι στρατιωτικό σύμβολο μονάδας και διαβάζεται ως εξής: ΑΝΑΛΥΣΗ ΤΟΥ ΣΥΜΒΟΛΟΥ Μαύρο τρίγωνο (▲) Αυτό είναι το σύμβολο FESTUNG = Φρουρίου / Οχυρής θέσης. Δείχνει ότι το VI/999 ήταν στατικό τάγμα οχυρώσεως, δηλαδή μονάδα για φρούρια. VI./999
Όνομα μονάδας:
• VI = 6ο τάγμα
• 999 = Φρουριακό Σύνταγμα 999 (γνωστό και ως Festungs-Infanterie-Regiment 999) Το 999 ήταν μονάδες «πειθαρχικών» στρατιωτών που είχαν σταλεί στα νησιά για στατική άμυνα. Το κουτί με τα 4 κάθετα πλαίσια Αυτά είναι οι 4 λόχοι του τάγματος.
Στο διάγραμμα φαίνεται:
• 1ος Λόχος (1./VI/999)
• 2ος Λόχος
• 3ος Λόχος
• 4ος Λόχος Κάθε λόχος επισημαίνεται με τις εξής ενδείξεις: “2 + 12” = Οργάνωση λόχου (2 αξιωματικοί + 12 υπαξιωματικοί ή ομάδες) “m” ή “Z” = Πρόκειται για «μηχανοκίνητο» ή «στατικό» λόχο οχυρώσεως (το Z σημαίνει ZUG = διμοιρία) “5 / 3” = Αριθμός οπλικών συστημάτων:
• 5 πολυβόλα (ή ομαδικά όπλα)
• 3 αντιαρματικά ή βαρέα όπλα
Το μοτίβο επαναλαμβάνεται στους 2ο–4ο λόχο.
Το πρώτο πλαίσιο (αριστερά) Αυτό είναι ο Λόχος Διοικήσεως.
Περιλαμβάνει:
• Σύμβολο ασυρμάτου → Ομάδα επικοινωνιών
• Σύμβολο τηλεφώνου / τηλεγράφου
• Σύμβολο όλμου
• Σύμβολο αντιαρματιστών
Είναι η «καρδιά» του τάγματος, η μονάδα που κρατά τον συντονισμό και την άμυνα των οχυρών. Η 2η Πυροβολαρχία του 967ου Τάγματος Πυροβολικού (2./967) Την άμυνα της Καρπάθου ενίσχυε η 2./967, μονάδα πυροβολικού εξαιρετικά σημαντική για το νησί.
Τα πυροβόλα της πυροβολαρχίας ήταν:
• γερμανικά 7,5 cm,
• τροποποιημένα σοβιετικά 7,62 cm,
• κατάλληλα τόσο για ακτοπυροβολικό όσο και για πεδινή χρήση.
Ο Σταθμός Παρατήρησης 407/34
Ο σταθμός παρατήρησης 407/34, προερχόμενος από τη γερμανική Beobachtungs-Abteilung 407, αποτέλεσε τον «οφθαλμό» της γερμανικής φρουράς στην Κάρπαθο.
Παρακάτω η ακριβή και καθαρή ερμηνεία των στρατιωτικών συμβόλων που εμφανίζονται στην εικόνα.
Πρόκειται για τμήμα του Γερμανικού οργανογράμματος (Gliederung) της φρουράς της Καρπάθου (Skarpanto). 1) Σύμβολο αριστερά: “7,5” – “25” – [2] Αυτό είναι ένα τυπικό γερμανικό σύμβολο για μονάδα πυροβολικού.
Τι σημαίνει:
➤ 25 l.= 25 cm ή 2,5 cm → στην πράξη σημαίνει PzB 25 ή ελαφρύ πυροβόλο / αντιαρματικό Αποτελεί τομή πυροβόλου στο σύμβολο.
➤ 7,5= Δείχνει τη διαμέτρηση ή το μοντέλο της μονάδας.
Εδώ πιθανότατα αναφέρεται σε 7,5 cm Pak.
➤ [2]= Αριθμός πυροβόλων ή αριθμός διμοιριών➡ πιθανότατα 2 κομμάτια. ➡ Συμπέρασμα: Αριστερά έχουμε 2 αντιαρματικά πυροβόλα 7,5 εκ. ή 2 l.F.H. 7,5 εκ. στη διάθεση της Καρπάθου. 2) Σύμβολο στο κέντρο: “7,5” – “7,6” – “2./967” 7,5 (πάνω)= Δείχνει ξανά διαμέτρημα ή τύπο πυροβόλου.
Εδώ 7,5 cm. 7,6 (κάτω)= Εναλλακτική ένδειξη διαμετρήματος. Συχνά γράφεται ως 7,62 cm (ρώσικο ή κατελημμένο πυροβόλο). Άρα έχουμε πυροβόλο 7,5–7,6 cm, κανονιοφόρο ή Pak. 2./967 Αυτό είναι πολύ σημαντικό:= 2η μπαταρία / Artillerie-Abteilung 967 Δηλαδή: 2η Πυροβολαρχία του 967ου Τάγματος Πυροβολικού Το Art. Abt. 967 είναι γνωστή γερμανική μονάδα που έδρασε στη Ρόδο και στα νησιά.
➡ Συμπέρασμα: Εδώ φαίνεται ότι στην Κάρπαθο υπήρχαν πυροβόλα 7,5–7,6 χιλ. από την 2η Πυροβολαρχία του 967ου Πυροβολικού. 3) Κάτω σύμβολο: Το τετράγωνο με το τρίποδο – “F” – “407/34” Αυτό είναι το πιο ξεκάθαρο:
➤ Το σύμβολο στο τετράγωνο= παρατηρητήριο πυροβολικού / σταθμός παρατήρησης (Artillerie-Beobachtungsstelle) Δείχνει ένα τρίποδο με περισκόπιο. ➤ Το “F”= “Feldstellung” → Οχυρωμένη θέση πεδίου ➤ Το “407/34”= Μονάδα: ✔ Beobachtungs-Abteilung 407 ή Stellung 34 του 407ου τμήματος παρατήρησης Πρόκειται για Γερμανική Μονάδα Παρατηρητών Πυροβολικού.
Λειτουργίες
Ο σταθμός παρείχε:
• συνεχή παρατήρηση θαλάσσιου και εναέριου χώρου, • μέτρηση αποστάσεων και διόρθωση πυρών,
• καθοδήγηση βολών για την 2./967, • σύνδεση με τον Λόχο Διοικήσεως του VI./999.
Η μορφολογία της Καρπάθου –η συνεχής ορεινή ράχη, τα απότομα πρανή και τα φυσικά «μπαλκόνια» προς το πέλαγος– προσέφερε ιδανικά φυσικά παρατηρητήρια. Οι θέσεις παρατήρησης εγκαταστάθηκαν σε υψώματα που παρείχαν πανοραμική θέα σε ολόκληρο το ανατολικό και νότιο μέτωπο του νησιού.
Αντιαεροπορική άμυνα:
τα Flak 2 cm
Σημαντική αλλά προβληματική ήταν η παρουσία των αντιαεροπορικών πυροβόλων Flak 2 cm στην Κάρπαθο. Τα όπλα αυτά ήταν ουσιαστικά τα μόνα μέσα που διέθετε η γερμανική φρουρά για την αντιμετώπιση χαμηλών πτήσεων ή πιθανών συμμαχικών καταδρομών από αέρος.
Προβλήματα εφοδιασμού
Τα γερμανικά αρχεία καταγράφουν για το σύμπλεγμα Ρόδου–Καρπάθου:
• κανονική απαίτηση: 5.760 φυσίγγια,
• υπάρχον απόθεμα: 4.000–4.600 φυσίγγια,
• έλλειμμα: 53.000 φυσίγγια.
Η τεράστια αυτή έλλειψη πυρομαχικών εξηγεί γιατί τα Flak λειτουργούσαν μόνο σε περιπτώσεις επιβεβαιωμένου κινδύνου και δεν πραγματοποιούσαν αποτρεπτικά ή «δοκιμαστικά» πυρά. Η αντιαεροπορική άμυνα, επομένως, ήταν θεωρητικά ισχυρή ως προς την υλική παρουσία πυροβόλων, αλλά στην πράξη περιορισμένη λόγω ελλείψεων εφοδιασμού. Οχυρώσεις και θέσεις μάχης
Η γερμανική παρουσία στην Κάρπαθο δεν περιορίστηκε στους αριθμούς. Τα τμήματα του VI./999 και της 2./967 δημιούργησαν ένα συνεκτικό δίκτυο οχυρώσεων, το οποίο περιλάμβανε:
• χαρακώματα και πολυβολεία σε υψώματα,
• αντιαρματικές θέσεις σε πιθανές ζώνες απόβασης,
• αποθήκες πυρομαχικών σε σπηλιές ή φυσικές κοιλότητες,
• φυλάκια περιμετρικά των Πηγαδίων και σε κομβικά σημεία του οδικού δικτύου.
Οι οχυρώσεις αυτές εντάσσονταν σε ένα ευρύτερο «σύστημα νησιωτικού φρουρίου», χαρακτηριστικό της γερμανικής στρατιωτικής αρχιτεκτονικής στο Αιγαίο, όπου κάθε νησί λειτουργούσε ως κόμβος άμυνας σε μια αλυσίδα αλληλοεπικαλυπτόμενων θέσεων.
Συμπεράσματα
Η γερμανική παρουσία στην Κάρπαθο το 1943–44 υπήρξε πολυεπίπεδη, οργανωμένη και στρατηγικά αναγκαία για το γερμανικό επιτελείο της Ρόδου. Το νησί λειτούργησε ως:
• οχυρό με πλήρες τάγμα οχυρώσεως (VI./999),
• βάση πυροβολικού (2./967),
• κέντρο παρατήρησης (407/34),
• σημείο αντιαρματικής και αντιαεροπορικής άμυνας,
• πεδίο επιχειρήσεων κατασκοπείας της SOE.
Η μελέτη των γερμανικών αρχείων αποδεικνύει ότι η Κάρπαθος είχε σημαντικότερο ρόλο από αυτόν που της απέδιδε η παλαιότερη ιστοριογραφία.
Ιωάννης Β Βασιλάκης Αθήνα ,
16 Νοεμβρίου 2025
Καρπαθιακά Νέα
